زمستان سال‌های 1399، 1400 و 1401 میزان مصرف گاز کشور به‌شکلی پیش رفت که ناترازی یا عدم تعادل در تولید و مصرف گاز بیش از گذشته خودش را نشان داد. ناترازی‌ای که نه‌تنها مشترکان خانگی گاز طبیعی را با مشکل مواجه کرد بلکه چالش‌های زیادی در بخش صنعت و نیروگاه‌ها ایجاد کرد. آخرین آمار اعلام‌شده از سوی شرکت توزیع گاز کشور نشان می‌دهد در فصل‌های سرد سال مصرف گاز خانگی از روزانه 250 میلیون مترمکعب به 650 میلیون مترمکعب افزایش پیدا می‌کند و این موضوع باعث می‌شود که روزانه بیش از 200 میلیون مترمکعب ناترازی داشته باشیم. با وجود اینکه در حال حاضر ایران سومین کشور تولید‌کنندۀ گاز در جهان و دومین کشور از حیث ذخایر این انرژی استراتژیک در دنیاست، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی کشور هشدار می‌دهد که ادامۀ این روند می‌تواند ایران را طی دو دهه به واردکنندۀ بزرگ گاز تبدیل کند.

رئیس انجمن بهینه‌سازی مصرف انرژی در گفت‌وگویی با اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران اعلام کرد تا دو دهۀ آینده با ناترازی 500 میلیون مترمکعبی گاز روبه‌رو خواهیم بود.
او اطلاعات و اعداد را به‌نقل از گزارشی از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اعلام کرد و گفت: «چنانچه فکری برای مصرف گاز در کشور نکنیم تا دو دهۀ آینده با ناترازی 500 میلیون مترمکعبی روبه‌رو خواهیم بود. درحالی که بهینه‌سازی مصرف گاز در کشور ۲۵ تا ۳۰ میلیارد دلار اعتبار نیاز دارد و بازگشت سرمایۀ آن حداکثر ۳ تا ۳.۵ سال خواهد بود.
به گفتۀ «آرش نجفی» در سال ۱۴۲۰، کل میزان عرضۀ گاز طبیعی به ۸۹۸.۷ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد، درحالی‌که میزان مصرف همۀ بخش‌ها برابر با ۱۴۱۰.۸ خواهد بود که نشان از ناترازی ۵۱۲ میلیون مترمکعبی در روز دارد و اگر با همین روش بدمصرفی ادامه دهیم، کشور به‌سمت بحران می‌رود.
نجفی معتقد است استراتژی فعلی کشور باید بهینه‌سازی مصرف انرژی و گاز باشد که ظرفیت آن وجود دارد: «چنانچه در حوزۀ کنترل مصرف گاز روی تعویض بخاری‌های گازی، اصلاح موتورخانه‌ها و عایق‌های حرارتی ساختمان‌ها و بهره‌گیری از انرژی خورشیدی برنامه‌ریزی کنیم، به‌راحتی از شرایط بحران عبور می‌کنیم. بهینه‌سازی مصرف گاز در کشور ۲۵ تا ۳۰ میلیارد دلار هزینه و اعتبار نیاز دارد و بازگشت سرمایۀ آن نیز حداکثر ۳ تا ۳.۵ ساله خواهد بود. بنابراین، برای جبران ناترازی باید استراتژی کاهش مصرف انرژی را به‌طور جدی دنبال کنیم. باید برنامه‌ریزی کنیم و مدل‌ها و مکانیزم‌های مالی‌ای برای چگونگی تغییر ساختار مصرف در کشور تعریف کنیم. همچنین، باید نوع تکنولوژی مصرف متفاوت شود تا کار به سرانجام برسد.»

یک کارشناس انرژی: یکی از راه‌های مقابله با ناترازی حداقل برای میان‌مدت، ذخیره‌سازی گاز است که همه جای دنیا هم استفاده می‌شود. در حال حاضر، ظرفیت ذخیره‌سازی در کشورهای اروپایی به‌‌طور میانگین ۲۲ درصد از گاز مصرفی، روسیه ۱۹ درصد، آمریکا ۱۶ درصد، ترکیه ۷ درصد و در ایران فقط ۱.۷ درصد است

نیاز به بازنگری در صنعت نیروگاهی
این فعال اقتصادی معتقد است با ادامۀ روند فعلی ایران تا چندسال آینده به واردکنندۀ بزرگ گاز تبدیل می‌شود: «باید به‌جای اینکه گاز وارد کنیم، تکنولوژی وارد کشور کنیم تا این موضوع حل شود. هرگونه بدمصرفی باعث می‌شود همۀ ثروت را از دست بدهیم، اما آیا پول واردات گاز داریم؟ آیا امکانات مالی کشور اجازه می‌دهد که واردات داشته باشیم؟ باید بدانیم ما بابت این موضوع چالش جدی داریم و درصورت واردات، کشور را با چالش‌های جدی‌تری مواجه خواهیم کرد. در صنعت نیروگاهی کشور حتماً باید بازنگری جدی صورت گیرد، یکی از مباحث اصولی، بهره‌گیری از پنل‌های خورشیدی و انرژی‌های تجدیدپذیر است. یکی از نکات دیگر اصلاح ساختار نیروگاهی و خطوط انتقال نیرو است که از جمله پارامترهای حائز اهمیت است و باید به‌عنوان استراتژی اقتصاد کلان کشور به آن نگریسته شود. باید روی ساختار کلان مدیریت انرژی کشور برنامه‌ریزی کنیم وقتی به‌صورت منطقه‌ای به این مسئله نگاه کنیم باعث می‌شود ظرفیت‌های زیادی در کشور به‌علت موازی‌کاری و عدم تمرکز در استراتژی کلان به چالش بربخورد.اکنون گاز را بدون برنامه‌ریزی در اختیار نیروگاه‌ها قرار می‌دهند و نیروگاه‌ها بدون برنامه در مدار قرار دارند؛ به‌طوری‌که اکنون نیروگاه‌ی داریم که با ۲۵ درصد راندمان در مدار فعال است، چون گاز را جزء هزینه به حساب نمی‌آورد.»
زمستان سال گذشته پایگاه اطلاع‌رسانی نفت و گاز کشور با انتشار گزارشی از میزان تولید و مصرف گاز کشور نوشته بود: «به‌طور کلی شرکت ملی گاز ایران برای پاسخگویی به تقاضای گاز با دو نوع تقاضای ثابت و متغیر روبه‌رو است. تقاضای ثابت از مجموع تقاضای ثابت بخش خانگی و تقاضای نیروگاه‌ها و صنایع عمده با حداکثر تولید به‌دست می‌آید. دراین‌صورت تقاضای ثابت ماهانه برابر خواهد بود با مجموع ۱۶۰ میلیون مترمکعب بخش خانگی، تجاری و صنعتی، ۲۶۵ میلیون مترمکعب بخش نیروگاه‌ها و ۱۳۵ میلیون مترمکعب بخش صنایع عمده که برابر با ۵۶۰ میلیون مترمکعب در روز است. گاز تحویلی به خطوط لولۀ سراسری برای بخش گازرسانی بین ۶۴۰ تا ۸۳۰ میلیون مترمکعب در روز در نوسان است. شرکت ملی گاز ایران در شرایط فعلی و براساس داده‌های دو سال اخیر نهایتاً قادر به تأمین مصرف ثابت به میزان ۷۶۰ میلیون مترمکعب گاز در روز است.»

مرکز پژوهش‌های مجلس: گام نخست برای حل مسئلۀ ناترازی سالیانۀ گاز، جلوگیری از تعمیق و تشدید این ناترازی است. ازآنجاکه بخش عمدۀ شبکۀ گازرسانی کشور تکمیل شده است و توسعۀ صنایع انرژی‌بر مبتنی‌بر سوخت و خوراک گاز نیز تاکنون به میزان بالایی انجام شده است، رویکرد کشور باید اصلاح الگوی مصرف با هدف تثبیت و کاهش نرخ رشد مصرف باشد

نیاز به توسعۀ بالادستی و پایین‌دستی
براساس این گزارش، راهبرد سرمایه‌گذاری و مدیریت تولید از طریق ایجاد مخازن ذخیره‌سازی و تقویت ظرفیت خطوط لوله و احداث پالایشگاه‌های جدید گازی متناسب با برنامه‌ریزی‌ها و توان کشور از راهبردهایی است که توسط شرکت ملی گاز ایران دنبال می‌شود. سرمایه‌بر بودن این پروژه‌ها و نگرانی از مصرف بی‌رویۀ گاز و هزینه‌های زیاد تولید، طرح توسعۀ تولید را با سختی‌ها و دشواری‌های زیادی روبه‌رو می‌کند. اکنون پالایشگاه گاز پارسیان به‌عنوان سومین پالایشگاه گازی کشور، روزانه به‌طور متوسط حدود ۵۴ میلیون مترمکعب گاز تولید می‌کند. برای تولید ۱۵۰ میلیون مترمکعب گاز بیشتر در روز نیاز به حدود ۳ پالایشگاه گاز در این مقیاس است. برای انتقال این حجم گاز نیاز به احداث خطوط لولۀ جدید و تأسیسات مربوطه است. اگر هزینه‌های احداث پالایشگاه گاز، خطوط انتقال گاز و ذخیره‌سازی را در کنار مشکلات فنی و مهندسی و مسائل حقوقی و حل پیوست‌های محیط زیستی قرار دهیم، زمان‌بر بودن این پروژه‌ها بهتر نمایان می‌شود. بنابراین، طرح جبران ناترازی راهبرد مدیریت تولید در افق بلندمدت مؤثر است و تلاش برای مدیریت مصرف بهینه در کوتاه‌مدت، فرصت بیشتری به بخش تولید برای کاهش ناترازی می‌دهد.
«مصطفی رضاییان» کارشناس انرژی وضعیت ناترازی گاز کشور را این‌طور ترسیم می‌کند: «خوشبختانه در بخش گاز کشور معمولاً آمارهای شفاف‌تری به نسبت آب، یا سوخت یا حتی برق داریم. طبق آمار رسمی شرکت توزیع گاز از مجموع تولید 870 میلیون مترمکعبی گاز در فصل سرد سال بین دو سال پایانی دهۀ نود و شروع قرن جدید، بیش از 80 درصد از کل تولید گاز کشور در بخش خانگی و تجاری استفاده می‌شود. بین 11 تا 12 درصد مشترکان از مجموع مشترکان گاز، پرمصرف به شمار می‌آیند؛ اما این مشترکان علاوه‌بر استفاده از یارانۀ گاز، حدود 4 تا 5 برابر یک مشترک عادی مصرف کند.»
او تأکید می‌کند که با وجود این اعداد باز هم نمی‌توان چالش‌های عمدۀ صنعت گاز را که ناترازی را تشدید می‌کند، نادیده گرفت و باید ناترازی گاز را به‌عنوان یکی از مهمترین چالش‌های صنعت نفت کشور لحاظ کرد: «در سال‌های گذشته پالایشگاه‌هایی ساخته یا توسعه داده شد که همان زمان هم مشکلات زیادی داشتند. اگر این اشکالات در وقت خود رفع شده بود، اکنون بخشی از مشکل ناترازی گاز هم به‌وجود نمی‌آمد. ببینید سیستم پالایشگاهی ما به‌گونه‌ای است که سالانه بیش از 600 میلیون مترمکعب گاز فلرینگ هدر می‌دهیم. برای رفع ناترازی گاز ما توسعۀ بالادستی و پایین‌دستی نیاز داریم. یکی از راه‌های مقابله با ناترازی حداقل برای میان‌مدت، ذخیره‌سازی گاز است که همه‌جای دنیا هم استفاده می‌شود. اما ایران طی چهل سال گذشته نه پیش‌بینی‌ای از این موضوع داشته و نه تلاشی برای سرمایه‌گذاری روی این بخش انجام داده است. در حال حاضر، ظرفیت ذخیره‌سازی در کشورهای اروپایی به‌‌طور میانگین ۲۲ درصد از گاز مصرفی، روسیه ۱۹ درصد، آمریکا ۱۶ درصد، ترکیه ۷ درصد و در ایران فقط ۱.۷ درصد است.»
افت 4 درصدی ذخیره‌سازی گاز
به گفتۀ رضاییان طبق برنامۀ ششم توسعۀ اقتصادی، ضریب بازیافت مخازن کشور باید از 28.57 درصد در سال 1395 به 29.57 درصد در انتهای برنامۀ ششم می‌رسید. هرچند این رقم نه‌‌تنها محقق نشد بلکه 4 درصد هم افت کرد: « یک موضوع دیگر را هم در نظر بگیرید که اساساً سرمایه‌گذاری در این زمینه چندان توجیه ندارد. باتوجه‌به قیمت پایین گاز در کشور، نرخ بازگشت سرمایه‌گذاری در میادین گازی به‌ویژه میادین فاقد میعانات گازی خلاف میدان‌های نفتی بسیار پایین است و فاقد توجیه اقتصادی قوی هستند.»
زمستان سال گذشته مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی کوتاه و راه‌حل‌گرا در مورد وضعیت گاز کشور منتشر کرده بود. در این گزارش 10 راهکار ارائه شده بود. این گزارش حل مسئلۀ ناترازی گاز را نه یک راهکار، بلکه اقداماتی چندگانه و چندوجهی عنوان کرده و نوشته بود: «در مواجهه با مسئلۀ ناترازی گاز، بایستی دو مفهوم ناترازی فصلی (اوج مصرف) و ناترازی سالانه را از یکدیگر تفکیک کرد. آنچه در حال حاضر کشور را با چالش مواجه کرده است، ناترازی فصلی است. راه‌حل اصلی مسئلۀ ناترازی فصلی برای تمام کشورهایی که گاز سهم جدی در سبد مصرفی آنها دارد، ذخیره‌سازی گاز طبیعی است. ایران نیز به‌عنوان سومین تولیدکننده و چهارمین مصرف‌کنندۀ گاز، بایستی در گام اول به سهم ۱۰ درصدی ظرفیت ذخیره‌سازی به کل مصرف و در گام بعد به سهم ۲۰ درصد دست یابد. در این میان حل اختلافات داخلی شرکت‌های تابعۀ وزارت نفت، حائز اهمیت است.»
براساس این گزارش، گام نخست برای حل مسئلۀ ناترازی سالیانۀ گاز، جلوگیری از تعمیق و تشدید این ناترازی است. ازآنجاکه بخش عمدۀ شبکۀ گازرسانی کشور تکمیل شده و توسعۀ صنایع انرژی‌بر مبتنی‌بر سوخت و خوراک گاز نیز تاکنون به میزان بالایی انجام شده است، از این پس رویکرد کشور در سمت مصرف بایستی اصلاح الگوی مصرف با هدف تثبیت و کاهش نرخ رشد مصرف در بخش‌های مختلف باشد؛ به‌عنوان مثال در بخش صنعت، نیاز به تغییر راهبرد توسعۀ صنایع انرژی‌بر بزرگ مقیاس به توسعۀ واحدهای تکمیلی در زنجیرۀ ارزش، در بخش نیروگاهی افزایش ظرفیت تولید با اولویت سیکل ترکیبی و تنوع‌بخشی به سبد تولید انرژی (زغالسنگ و تجدیدپذیر) و در بخش ساختمان، اعمال واقعی مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان در ساختمان‌های جدیدالاحداث است.
حذف یارانۀ انرژی
همچنین این گزارش در بخش دیگری گفته بود: «به‌منظور ایجاد زمینۀ واقعی تصمیم‌گیری دولت برای مدیریت یارانۀ انرژی، افزایش انگیزۀ شرکت ملی گاز برای بهینه‌سازی مصرف گاز در حوزۀ پالایش، انتقال و توزیع، و همچنین ایجاد زمینۀ کاهش و بهینه‌سازی مصرف در مصرف‌کنندگان نهایی گاز، پیشنهاد می‌شود کل گاز غنی و منابع حاصل از آن در ابتدای زنجیره در اختیار دولت قرار گیرد، یارانه از طول زنجیره حذف شود و مستقیماً توسط دولت به مصرف‌کنندۀ نهایی (بخش خانگی، صنعت و نیروگاه) تخصیص یابد. در اینجا هیچ‌گونه افزایش قیمتی متوجه مصرف‌کنندۀ نهایی نخواهد بود. در حال حاضر، وزارت نفت و نیرو خود را متولی تولید نفت و گاز و برق کشور می‌دانند و همواره تلاش دارند افزایش مصرف را با افزایش تولید پاسخ دهند. بنابراین، مسئلۀ بهینه‌سازی مصرف انرژی هیچ‌گاه به‌عنوان اولویت این دو وزارتخانه و درنهایت کشور قرار نگرفته است. ازاین‌رو، لازم است تمهیداتی در سطح دولت و به‌ویژه در این دو وزارتخانه برای تقویت ساختار بهینه‌سازی مصرف انرژی لحاظ شود.»
این گزارش مشکل عمدۀ اجرانشدن طرح‌های بهینه‌سازی و بازار بهینه‌سازی انرژی را تسویه‌نشدن گواهی‌های صرفه‌جویی انرژی توسط دولت دانسته است: «در حال حاضر، منابع حاصل برای این ماده در قالب مصارف یک تبصره دیده شده است که هیچ‌گاه محقق نمی‌شود. بنابراین، دولت بایستی به‌منظور عملیاتی‌شدن پروژه‌های بهینه‌سازی انرژی در ابعاد گسترده، تسویۀ اوراق صرفه‌جویی انرژی را از طرق مختلف نظیر تهاتر با قبوض انرژی یا بدهی‌های مالیاتی دارندۀ گواهی، تخصیص بخشی از منابع برای بازپرداخت طرح‌های بهینه‌سازی مصرف، امکان تبدیل گواهی صرفه‌جویی به سایر اوراق مالی و … در اولویت قرار دهد. باتوجه‌به ذخایر بالای گاز کشور و در اولویت قرارنداشتن توسعۀ بخشی از میادین گازی به‌دلیل کمبود منابع مالی و نرخ پایین بازگشت سرمایه توسط مجموعۀ وزارت نفت و از سوی دیگر سهم بیش از ۲۰ درصدی از مصرف گاز طبیعی توسط صنایع عمده، پیشنهاد می‌شود همانند نیروگاه‌های خودتأمین برق، گاز مورد نیاز این صنایع (سوخت و خوراک) به‌صورت خودتأمین از طریق سرمایه‌گذاری صنایع عمده در حوزۀ بالادستی گاز ابتدا در طرح‌های جمع‌آوری گازهای مشعل و در گام بعد، توسعۀ میادین کوچک گازی انجام شود. همچنین، باتوجه‌به کمبود منابع مالی برای توسعۀ میادین، پیشنهاد می‌شود در تنظیم قرارداد توسعۀ میدان، اجازۀ صادرات بخشی از تولید میدان به کشورهای منطقه به سرمایه‌گذار داده شود که به‌دلیل امکان بازگشت سرمایه‌گذاری از محل عایدی میدان، انگیزۀ لازم برای سرمایه‌گذاری ایجاد می‌کند.»
یکی از پیش‌نیازهای مدیریت مصرف و تعرفه‌گذاری مشترکان، رصد و پایش مستمر مصرف گاز در بخش‌های مختلف به‌ویژه بخش ساختمان و صنعت است. مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد کرده است که سامانۀ ملی پایش اطلاعات انرژی ساختمان‌ها به‌عنوان یکی از این پیش‌نیازها که در برنامۀ توسعۀ ششم پایه‌ریزی‌شده است، اجرا شود: «درصورت راه‌اندازی، این سامانه می‌تواند مصرف گاز هر ساختمان به تفکیک هر واحد را اندازه‌گیری نماید و زیرساخت لازم برای تعیین الگوی مصرف و برچسب انرژی ساختمان را فراهم کند. همچنین، ابزار لازم برای این منظور هوشمندسازی کنتورهای گاز است. ساختار فعلی تعرفه‌گذاری بخش خانگی ناظر به میزان مصرف و بخش صنعت ناظر به نوع واحد تولیدی فاقد کارآمدی لازم جهت تحقق اهداف سیاستگذار است. بدین‌منظور، تعرفه‌گذاری فعلی در بخش صنعت که صرفاً دارای سه تفکیک کلی است، بایستی با جزئیات و وضوح بیشتر و براساس شاخص‌هایی نظیر سهم درآمد محصولات صادراتی صنایع به کل درآمد، شدت انرژی و سهم هزینۀ گاز در قیمت تمام‌شدۀ محصولات، بازتعریف شود. در بخش خانگی نیز ضمن منطقی‌ساختن و تعریف درست ساختار پلکان‌های تعریف‌شده ب‌ اساس شرایط کنونی، باید ساختمان‌ها به‌گونه‌ای اصلاح شود که تفاوت معنادار قیمتی بین پلکان‌های پرمصرف و کم‌مصرف از طریق روش‌هایی نظیر تغییر در ساختار الگوی تعرفه‌گذاری برای مشترکان بالاتر از الگوی مصرف ایجاد شود.»