|پیام ما| میزان آب مصرفی در بخش کشاورزی همواره محل مناقشه دو وزارتخانۀ جهاد کشاورزی و نیرو بوده است. اعداد اعلام‌شدۀ این دو دستگاه اختلاف چشم‌گیری با یکدیگر دارند و دقیقاً مشخص نیست سهم بخش کشاورزی از مصرف آب موجود در کشور چقدر است و ریشۀ این اختلافات از کجاست.

با توجه به اقلیم خشک و نیمه‌خشک ایران، کاهش بارندگی و خشکسالی‌های پی‌درپی، حفاظت از منابع آبی از اهمیت بسیاری برخوردار است، اما چنان‌که برخی از کارشناسان می‌گویند سیاست‌هایی که در این سال‌ها دستگاههای متولی آب یعنی وزارت نیرو به‌عنوان تولیدکننده و تأمین‌کننده و وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان مصرف‌کننده در پیش گرفته‌اند، نه تنها هیچ حفاظتی از منابع آبی نکرده است که حتی این سیاست‌ها و اقدامات بحران‌زا نیز بوده و کشور را با چالش‌های بسیاری مواجه کرده‌ است. مهدی اکبری، عضو هیأت‌علمی‌ موسسۀ تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، دربارۀ میزان آب مصرفی در بخش کشاورزی و اینکه چرا میان وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو بر سر میزان آب مصرفی در بخش کشاورزی اختلاف وجود دارد، به ایسنا می‌گوید: وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو، آبی که در بخش کشاورزی مصرف می‌شود را به‌طور دقیق اندازه‌گیری نکرده‌اند و اطلاعات آنها حدودی و براساس برآورد است. وزارت نیرو همیشه آب استحصال‌شده را در نظر می‌گیرد، سپس مصرف شرب و صنعت را از آن کم می‌کند و مابقی را به بخش کشاورزی اختصاص می‌دهد که درست نیست. وزارت جهاد نیز آبی که دقیقاً به سر زمین می‌رسد را اندازه می‌گیرد.
او می‌‌افزاید: سال ۱۳۹۶ با روش بیلان وزارت نیرو، میزان آب مصرفی در بخش کشاورزی را محاسبه کردیم و به عدد ۷۰ میلیارد مترمکعب رسیدیم. عدد به‌دست‌آمده با عددی که وزارت نیرو می‌گوید فاصله بسیاری دارد، زیرا وزارت نیرو تبخیر از سطح کانال‌ها، سدها و باقی موارد را حساب نمی‌کند و میزان آب کشاورزی را براساس کسر آب شرب و صنعت از کل آب استحصالی محاسبه می‌کند. ازاین‌رو، همیشه بین مصرف واقعی و برداشت تفاوت وجود دارد. برای مثال در آب شرب ۱۰ تا ۱۵ درصد آب برداشت‌شده واقعاً مصرف می‌شود و مابقی به فاضلاب برمی‌گردد. در بخش کشاورزی نیز همین‌‌گونه است. بخشی از آب برداشت‌شده به گیاه می‌رسد و صرف تبخیر و تعرق می‌شود و البته بخشی هم به سفره‌های زیرزمینی نفوذ می‌کند.

مهدی اکبری عضو هیأت‌علمی‌ مؤسسۀ تحقیقات فنی‌ومهندسی کشاورزی: یکی از این عوامل خشکسالی است. میزان آب از ۱۳۰ به حدود ۱۰۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته و از آن طرف جمعیت افزایش یافته است. بنابراین، بخش کشاورزی مجبور است تولید کند

به گفتۀ اکبری اولین اختلاف وزارت جهاد کشاورزی با وزارت نیرو بر سر میزان برداشت آب و اختلاف دیگر نیز بر سر این است که وزارت کشاورزی همۀ آب برداشت‌شده را استفاده نمی‌کند و بخشی از آن به سفره‌های آب زیرزمینی بازمی‌گردد.
محسن موسوی خوانساری، کارشناس مدیریت منابع آب، می‌گوید: مقدار آبی که به بخش کشاورزی داده می‌شود و محصولی که برداشت می‌شود حاکی از راندمان پایین است. برای مثال برای ۱۰۰ میلیون تن محصولات کشاورزی ۹۰ میلیارد آب تحویل می‌دهیم که درواقع، به‌ازای هر یک مترمکعب آب ۱.۱ کیلو محصول تولید می‌شود. این عدد بسیار پایین است و باید در بازۀ ۲ تا ۲.۵ باشد. یعنی به‌ازای یک مترمکعب آب ۲ کیلوگرم محصول تولید شود. در کشورهای دیگر این عدد به ۹ تا ۱۰ می‌رسد. در ۳۰ سال قبل میزان آب تجدیدپذیر (آبی که هر دوسال یکبار تکرار می‌شود) ۱۳۰ میلیارد مترمکعب بود، ولی در حال حاضر گفته می‌شود که بیشتر از ۱۰۰ میلیارد متر مکعب نیست. یعنی به دلایل گرمای هوا و تغییرات اقلیمی‌ منابع آبی کاهش یافته است. آب تجدیدپذیر موجود در کشور متعلق به شرب، صنعت، کشاورزی و محیط‌زیست است، اما کشاورزی به حریم آب محیط‌زیست ورود کرده است.
دربارۀ اینکه چرا کشاورزی حریم محیط‌زیست را نقض کرده است، اکبری چند دلیل را عنوان می‌کند: یکی از این عوامل خشکسالی است. میزان آب از ۱۳۰ به حدود ۱۰۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته و از آن طرف جمعیت نیز افزایش داشته است و بنابراین بخش کشاورزی مجبور است تولید کند. صنعت توسعۀ بسیاری پیدا کرده است؛ مثلاً در حوزۀ زاینده‌رود تولید فولاد مبارکه ۴ برابر شده و مصرف آب آن هم قاعدتاً ۴ برابر شده است. چاههای غیرمجاز نیز چالش دیگر است. قرار بود آب به‌صورت حجمی‌ تحویل بخش کشاورزی شود و با وجود اینکه در ۶ برنامۀ دولت به این موضوع اشاره شده، ولی تاکنون اقدامی‌ در این راستا صورت نگرفته است. وزارت جهاد کشاورزی همواره پیگیر این موضوع بوده است، ولی وزارت نیرو امکانات تحویل آب به‌صورت حجمی‌ را ندارد؛ درحالی‌که بخش شرب آب را به‌صورت حجمی‌تحویل می‌گیرد و میزان‌ آن مشخص است.

محسن موسوی خوانساری، کارشناس مدیریت منابع آب،: مهمترین بحث در سند الگوی کشت این است که گفته شده سه میلیارد مترمکعب میزان مصرف آب کاهش می‌یابد، اما پیوستی برای آن لحاظ نشده است

همچنین، او با رد این انتقاد که در بخش تولیدی کشاورزی مدیریت وجود ندارد، اضافه می‌کند: وظیفه وزارت جهاد کشاورزی این است که از آبی که به این بخش تخصیص داده می‌شود، استفاده بهینه کند. مقدار دقیق آبی که در اختیار داریم را نمی‌دانیم، ولی به روش‌هایی آن را برآورد می‌کنیم. اینکه گفته می‌شود راندمان در مزرعه پایین است درست نیست. براساس اندازه‌گیری‌های مزرعه‌ای که انجام دادیم، بسیاری از مزارع با کم‌آبیاری مواجهند؛ یعنی آبی کمتر از مقدار نیاز گیاه به آن داده‌ شده است. در دید کلان، بهره‌وری آب در کشور پایین است که فقط ناشی از آب نیست و به عوامل مختلفی بستگی دارد. البته بهره‌وری در سال‌های اخیر از ۱.۲ به ۱.۴۷ رسیده است. بیش از ۲۴۰۰ محصولات باغی، ۱۸۰۰ مزرعه محصولات زراعی و ۱۱۰۰ مزرعه سبزی و صیفی را اندازه‌گیری کردیم. اعداد و ارقام آن را در اختیار داریم. مثلا بهره‌وری آب، در گندم ۱.۳ کیلوگرم بر مترمکعب است. یعنی با یک متر مکعب آب ۱.۳ کیلو گندم تولید می‌شود. این عدد در چغندر ۶.۱ برای نیشکر۱.۸۷ است و برای هندوانه نیز ۶.۴۵ است. ما آب کم داریم و بهره‌وری پایین است، ولی باید برای آن برنامه‌ریزی کنیم.
در مقابل این گفته‌ها موسوی به سند الگوی کشت اشاره می‌کند و می‌گوید: در سند الگوی کشت که اخیراً منتشر شده سطح زیر کشت برنج کاهش نیافته است. این، درحالی‌است که برنج محصولی آب‌بر است. مگر سال ۱۳۹۶ مصوب نشد که غیر از دو استان شمالی در استانی دیگری برنج کاشته نشود؟ آبی که برای برنج مصرف می‌شود در خوزستان ۴۰ هزار مترمکعب در هکتار است. این عدد باید کم می‌شد. حداقل باید در سند الگوی کشت، سطح زیر کشت برخی از محصولات آب‌بر کم شود. چرا تشویق می‌کنید که در اصفهان، خوزستان و شیراز برنج کاشته شود؟ کشت برنج قاعدتاً برای مناطقی با بارش سالیانه حدود ۲هزار میلیمتر و بیشتر مناسب است.
او می‌افزاید: هرسال ۶میلیارد مترمکعب آب تجدیدناپذیر استاتیکی برداشت می‌کنیم. ما نه تنها نباید این ۶ میلیارد را برداشت کنیم که ۶ میلیارد دیگر هم نباید برداریم، تا بعد از ۱۰ سال آب استاتیکی که مربوط به نسل‌های آینده است تأمین شود. به‌عبارت دیگر، ما فقط در بخش آب زیرزمینی سالانه بیش از ۱۰ میلیارد مترمکعب برداشت اضافه می‌کنیم. به‌طور کل ۸.۸ میلیون هکتار زمین آبی داریم. از این میزان ۳.۵ میلیون هکتار زیر سد و حدود ۵ میلیون هکتار نیز تحت پوشش آب زیرزمینی است. بیش از ۲.۵ میلیون هکتار از آب زیرزمینی تحت پوشش آبیاری تحت فشار است. یکی از مخرب‌ترین اقدامات در کشور همین آبیاری تحت فشار است. آبیاری تحت فشار روش مهندسی و بسیار خوبی است که می‌توان به‌وسیلۀ آن آب مزرعه را کنترل کرد. مخالف آبیاری تحت فشار نیستیم، ولی در کشور ما روش‌های کنترل حجمی‌ نیست، زمین زیاد است و آب کم است؛ اگر آبیاری تحت فشار اجرا شود، صرفه‌جویی آب پیش می‌آید و کنترلی هم روی آن نیست، پس کشاورز به سمت گسترش زمین می‌رود.

محسن موسوی خوانساری کارشناس مدیریت منابع آب: نصب کنتور هوشمند تا حدودی پیش رفته است اما وقتی در سال بیش از ۲۰۰ میلیون دلار از صندوق ذخیرۀ ارزی اعتبارات برای آبیاری تحت فشار استفاده می‌شود و این‌ آبیاری از بقیه موارد جلو می‌زند طبیعی است که موضوعات دیگر مغفول بماند

اکبری معتقد است سیستم آبیاری تحت فشار نیز مشکلات خود را دارد، اما آبیاری تحت فشار در واقع سیستم استفادۀ بهینه از آب در مزرعه است. او در پاسخ به گفته‌های خوانساری می‌گوید: مشکل اصلی اینجاست که چاههای غیرمجاز زیادی داریم و به جای اینکه آنها را کنترل کنیم و به‌صورت حجمی‌ آب تحویل کشاورز دهیم، به آبیاری تحت فشار ایراد وارد می‌کنیم. سامانۀ آبیاری تحت فشار کاربرد بالایی در دنیا دارد. راندمان آبیاری در سیستم آبیاری تحت فشار بالا است. کشاورز از ۱۰۰ واحد آبی که از چاه برداشت می‌کند ۸۰ واحد را استفاده می‌کند. در سیستم آبیاری سطحی چون راندمان پایین‌تر است از ۱۰۰ واحد ۵۰ واحد استفاده می‌شود. باید وزارت نیرو یا هر سازمانی که متولی تخصیص آب به کشاورز است میزان آب را مشخص کند و کشاورز مختار است از آن آب برای کشت هر محصولی که خواست استفاده کند. چندین سال گفتند برنج نکارید که در برخی استان‌ها درست است و نباید کاشته شود، ولی از نظر علمی‌ بهتر است ابتدا سهم آب کشاورزی مشخص شود تا خود کشاورز تشخیص دهد که چه بکارد و چه نکارد.
از نظر خوانساری به جای آبیاری طرح فشار می‌توان روی طرح تعادل‌بخشی مانور دارد. او بیان می‌کند: یکی از موضوعاتی که در طرح تعادل‌بخشی وجود دارد بحث کنتور هوشمند است. کنتور هوشمند در بخش آب زیرزمینی می‌تواند کنترل‌کننده باشد. نصب کنتور هوشمند تا حدودی پیش رفته است، اما وقتی سالانه بیش از ۲۰۰ میلیون دلار از صندوق ذخیره ارزی اعتبارات برای آبیاری تحت فشار استفاده می‌شود و این‌ آبیاری از بقیۀ موارد جلو می‌زند طبیعی است که موضوعات دیگر مغفول بماند. بایستی اعتباری برای تأمین کنتور هوشمند در نظر گرفته می‌شد. اگر چه با افزایش نرخ ارز، قیمت کنتور هوشمند برای کشاورز بالا است. از طرفی کنترل‌کنندۀ کنتور هوشمند باید هم وزارت نیرو باشد که برق آن را کنترل کند و هم جهاد کشاورزی. معتقدیم هر طرحی که قرار است اجرا شود باید توسط وزارت نیرو و جهادکشاورزی به‌صورت مشترک انجام شود.
اکبری با دفاع از سیستم آبیاری تحت فشار می‌گوید: در تمام دنیا، همچون چین، مصر و آمریکا کنترل در سامانۀ آبیاری تحت فشار، دست کشاورز است و می‌تواند هم تولید را افزایش دهد و هم استفادۀ بهینه از آب داشته باشد. اینکه وزارت نیرو و وزارت کشاورزی نتوانسته‌اند آب را به‌صورت حجمی‌ تحویل کشاورز دهند بحث دیگری است و ممکن است موجب سوءاستفادۀ کشاورز شده باشد.
پیشنهاد موسوی این است که خود وزارت جهاد کشاورزی به دلیل اینکه مصرف‌کنند‌ اصلی است، به فکر آبخوان‌ها باشد. بااین‌حال، او اضافه می‌کند: وزارت کشاورزی باید به نوعی عمل کند که مصرف آب کم شود، اکنون بحث حیات سرزمینی است، از ۶۱۰ آبخوانی که داریم تا سال ۱۴۱۰ یا نهایت ۱۴۱۵ بیش از یک چهارم آن‌ها صفر می‌شود؛ یعنی ۱.۵ میلیون نفر هیچ آب شربی برای آشامیدن نخواهند داشت، چه برسد به اینکه بخواهیم برای بخش کشاورزی آبی تخصیص دهیم. طبق برآوردهای صورت‌گرفته آب کشاورزی ۱۸.۵ میلیون نفر قطع خواهد شد. اکنون شرایطی نیست که وزارت نیرو و یا وزارت جهاد کشاورزی بخواهند باهم بحث کنند، اکنون باید وزارت کشاورزی دست‌به‌کار شود. وقتی می‌گوییم برنج نباید در جای خشک مورد کشت قرار بگیرد، باید مورد توجه باشد.
او ادامه می‌دهد: کشور دارای ۶۱۰ سد است. اندازه‌گیری آب سطحی راحت است. آب زیرزمینی نیز در چاه است. تعداد اکنون ۴۲۲ هزار چاه غیرمجاز و ۶۱۰ هزار چاه مجاز در کشور وجود دارد. برداشت از چاههای مجاز حدود ۴۳ میلیارد مترمکعب و برداشت از چاههای غیر مجاز حدود هفت میلیارد مترمکعب است. اینکه گفته شده اعداد باید مشخص باشد، در این حوزه مشخص است، اما آبی که در بخش‌های مختلف به جز شرب مصرف می‌شود میزان مشخصی ندارد. بخش آب وزارت جهاد کشاورزی نباید خود را کنار بکشد و باید همپا با بخش آب وزارت نیرو گام بردارد. طبق قانون توزیع عادلانۀ آب سال ۱۳۶۱ تأمین با وزارت نیرو، توزیع با وزارت جهاد و دریافت آب‌ها نیز با وزارت جهاد کشاورزی است، اما اکنون اینگونه نیست و آب‌بها را وزارت نیرو دریافت می‌کند. وزارت جهاد کشاورزی خود را عقب کشیده است و فعال نیست. باید همکاری بیشتری بین وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی وجود داشته باشد. در بخش آب وزارت جهاد کشاورزی شاهد ضعف‌هایی هستیم، در این بین در بحث کنترل حجمی‌ نیز ضعف‌هایی وجود دارد.
موسوی می‌گوید: موضوع دیگر مورد توجه بحث طرح‌ها است. طرح سازگاری با کم‌آبی صرفاً برای وزارت نیرو نیست و برای وزارت جهاد، دولت و ملت است. زمانی‌که یک طرح قرار است اجرایی شود، باید عزم همگانی برای آن وجود داشته باشد. چرا زمانی‌که طرح‌های دیگری همچون الگوی کشت اعلام می‌شود، طرح سازگاری با کم‌آبی در آن لحاظ نمی‌شود؟ باید داشته‌ها را تقویت کنیم و دوباره‌کاری‌ها نداشته باشیم. مهمترین بحث در سند الگوی کشت این است که گفته شده سه میلیارد مترمکعب میزان مصرف آب کاهش می‌یابد، اما پیوستی برای آن لحاظ نشده است. ما در این زمینه نقص داریم و امیدواریم طرح‌هایی که توسط این دو وزارتخانه اجرا می‌شود همراستا باشد و بتوان به یک نقطه مشترک رسید.