«این بنا با عظمتی همراه با سکوت جدی و اسرارآمیز بی‌شک یکی از زیباترین آثار معماری جهان به شمار می‌رود.» این توصیفی کوتاه از گنبد تاج‌الملک از زبان آرتور پوپ، خاورشناس نامی است.
گنبدی تخم مرغی شکل با بلندای 22 متر که طبق آجر نوشته پایه گنبد در سال 481 هجری به فرمان ملکه سلجوقی ترکان خاتون و به دستورتاج‌الملک رقیب سرسخت نظام‌الملک در مسجد جامع عتیق اصفهان بنا شد. بنای هزار ساله که گذر زمان هرچند چهره آن را فرسوده کرده اما همچنان به عنوان یکی از شاهکارهای هنر معماری در جهان می‌درخشد.

برای حفظ این بنای ارزشمند جهانی از سال 1397 بنا به ضرورت پروژه استحکام‌بخشی و مرمت گنبد تاج‌الملک در دستور کار پایگاه جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان قرار گرفت.
مهدی موسوی موحد، سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان اصفهان در گفت‌وگو با «پیام‌ما» می‌گوید: «پس از نصب داربست و دسترسی به گنبد تاج‌الملک همزمان شاهد دو اتفاق بودیم. نخست اینکه پس از سال‌ها با توجه به ارتفاع 20 متری گنبد از کف مسجد این امکان فراهم شد تا از نزدیک بتوانیم فرسودگی و جدایی پوسته زیرین و فرسودگی و ریزش تزئینات گنبد را از نزدیک مشاهده کنیم. تزئیناتی با عمر هزار ساله که بر اساس مستندات و عکس‌های موجود به دلیل فرسودگی بخش‌های قابل توجهی از آن ریخته و از بین رفته و در وضعیت نگران‌کننده‌ای قرار دارد.»
به گفته او به عکس فرسودگی و وضعیت نگران‌کننده تزئینات، اتفاق خوشایند این بود که در بررسی‌های انجام‌شده مشخص شد پوسته زیرین و پوسته رویی گنبد (در هندسه قالب گنبد که هندسه پنج ضلعی و ستاره پنج پر است به صورت هشت گیر) با گنبد رویی در ارتباط و پیوسته است. این پیوستگی گنبد زیرین و رویی با وجود فرسودگی بسیار باعث استحکام گنبد شده است. این پیوستگی سبب شده تا با وجود ریختگی تزئینات در بین دو پوسته قسمت هشت گیر دچار ریختگی نشده و اتصال دو گنبد به وضوح قابل مشاهده است.
موسوی موحد با اشاره به کمبود اعتبار مالی در اجرای پروژه‌های مرمتی مسجد جامع اصفهان ادامه می‌دهد: «با شروع مرمت گنبد تاج‌الملک از سال 1397 به دلیل کمبود اعتبار پروژه متوقف شد.اما با پیگیری‌های انجام شده و همکاری وزارتخانه و پایگاه‌های جهانی پروژه مرمت در حال حاضر فعال شده و امیدواریم با تامین اعتبار لازم بتوانیم از نوک تا ساقه گنبد را بدون وقفه زمانی مرمت کنیم.»
سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان اصفهان همچنین درباره برنامه زمان‌بندی برای اتمام پروژه مرمت گنبد تاج‌الملک می‌گوید: «با توجه به گسیختگی و ریختگی تزئینات آجرکاری و گچ‌بری گنبد پیش‌بینی زمانی برای اتمام پروژه حدود سه سال است.»
او با اشاره به این موضوع توضیح می‌دهد: «به جز تامین منابع مالی در پروژه‌های مرمتی مسئله فصول سال نیز در زمان اتمام کار بسیار تاثیرگذار است. به‌طور مثال در فصل‌های بسیار سرد یا گرم سال امکان استفاده از برخی مواد و مصالح وجود ندارد یا نیازمند استفاده از تمهیدات خاص هستیم. عواملی که سبب زمان بر شدن مرمت می‌شود اما برای کسب نتیجه مطلوب و انجام مرمت اصولی ملزم به رعایت آن هستیم. هرچند امیدواریم با ادامه روند کنونی تا سه سال آینده بتوانیم مرمت گنبد تاج‌الملک را به صورت کامل انجام داده و در جهت حفظ این میراث جهانی اقدام کنیم.»
مولفه‌های اصلی مرمت گنبد تاج‌الملک، تعقل و زمان است
نرگس زمانی، ناظر پروژه مرمت گنبد تاج‌الملک مسجد جامع عتیق اصفهان درباره زمان‌بر بودن پروژه‌های مرمتی می‌گوید: «معمولا پروژه‌های حفاظت و مرمت تزئینات جزو زمان‌برترین پروژه‌های مرمتی است. به ویژه گنبد تاج‌الملک که تزئینات آن در طول سال‌های متمادی دچار فرسودگی و خاک‌خوردگی شده است.»
او با اشاره به فرسودگی، پودرشدگی و طبله شدن تزئینات گنبد تاج‌الملک ادامه می‌دهد: «برای انجام مرمت اصولی و استاندارد به زمان و تعقل پیش از هر چیزی نیاز است. هرچند مسئولان و بازدیدکنندگان توقع دارند تا مرمت یک اثر تاریخی در زمانی کوتاه انجام شود اما یکی از پیش‌فرض‌ها در مرمت گنبد ارزشمند تاج‌الملک برای تیم مرمت تعقل‌های به‌جا و زمان برای تصمیم‌گیری به منظور انتخاب مناسب‌ترین مصالح و روش برای انجام کار است.»
ناظر پروژه مرمت گنبد تاج‌الملک مسجد جامع عتیق اصفهان در توضیح اقدامات انجام‌ شده برای استحکام‌بخشی و مرمت گنبد می‌گوید: «قبل از شروع کار مطالعاتی آزمایشگاهی بر روی ملات‌های گچ با همکاری دانشگاه اصفهان انجام شد تا تغییر ساختار ملات به کار رفته در گنبد از طریق آزمایش بررسی شود. با توجه به داشته‌های علمی و آزمایشگاهی امکان سنجش دقیق آسیب‌ها فراهم شد. قبل از آغاز مرمت نیز چند ملات مختلف از طریق آزمایشگاه بررسی و بهترین ملات برای انجام کار انتخاب شد.»
ناظر این پروژه با تاکید بر ضرورت همفکری و تبادل دانش در زمینه اجرای پروژه‌های مرمتی گفت: «علاوه بر همکاری آزمایشگاه مرکزی دانشگاه اصفهان برای انتخاب ملات مناسب برای انجام کار از مشورت تعدادی از دانش آموختگان رشته مرمت در کشورهای ایتالیا و آلمان هم بهره گرفته شد.»
زمانی با اشاره به اینکه در گنبد تاج‌الملک با تزئینات و آرایه‌های معماری گچی و آجری روبه‌رو هستیم که به شدت دچار فرسودگی شده و نیاز یه استحکام بخشی دارند، اضافه می‌کند: «در گام نخست کار با غبارزدایی شروع شد. در پاکسازی نخست به دلیل اینکه سال‌های زیادی گنبد مورد نگه‌داری، حفاظت و مرمت قرار نگرفته بود شاهد لانه‌گزینی حشرات، پرندگان و خفاش‌ها در سطوح مختلف بودیم.»
بر اساس توضیح او در پاکسازی نخست این ضایعات از لابه‌لای تزئینات فرسوده آجرکاری و گچ‌کاری گنبد خارج شد تا در ادامه پس از استحکام‌بخشی اضطراری اولیه امکان انجام فازهای بعدی کار فراهم شود.
ناظر پروژه مرمت گنبد تاج‌الملک مسجد جامع عتیق اصفهان با اشاره به آسیب‌دیدگی بسیاری از سطوح گچی گنبد می‌گوید: «این آرایه‌ها با تمهیدات حفاظتی خاص پیاده‌سازی شده و پس از شماره‌گذاری و مستند‌نگاری و استحکام‌بخشی سطوح زیرین بار دیگر در جای خود قرار داده می‌شوند.»
زمانی به ریزش بسیاری از نقوش گنبد اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «در بخش‌هایی از گنبد به دلیل ریزیش نقوش در طول زمان با ته‌نقش‌های باقی‌مانده مواجه هستیم که تلاش می‌شود با استفاده از نقوش دیگر شناسایی و پس از انجام کارهای حفاظتی نقوش مجدد بازسازی شوند.»
به گفته ناظر پروژه مرمت گنبد تاج‌الملک مسجد جامع عتیق اصفهان یکی از ویژگی‌های اصلی مرمت با توجه به دو پوسته پیوسته گنبدتاج‌الملک برای حفظ اصالت بنا استحکام‌بخشی و مرمت در بخش‌هایی از گنبد است، بدون اینکه آجری دچار ریزش یا پیاده سازی شود در همان موقعیت اصلی اقدام به استحکام بخشی و مرمت می شود. هرچند اجرای این روش مرمتی بسیار زمان بر است اما یک روش استاندارد برای حفظ اصالت بنا است.