دیوار مرزی ترکیه درست افتاده وسط مسیر مهاجرت کل، قوچ و میش و حیوانات وحشی. حالا گله‌های قوچ و میش زمستان که از «آرارات» پایین بیایند، می‌خوردند به دیوار 2 متری و سخت بتنی که 1.5 متر هم رویش سیم خاردار دارد. دیوارکشی از سال‌ها قبل آغاز شد؛ سیاستی دفاعی که ترکیه ابتدا در مقابل سوریه به کار گرفت. سومین دیوار بزرگ جهان که پشت پا زد به منطقه داغ تنوع زیستی جهانی (هات‌اسپات) و اولین قدم بود برای دور زدن محیط زیست. بخش غالبی از منطقه داغ تنوع زیستی همان موقع زیر دیوار رفت. این دیوار حالا با اوج گرفتن قدرت طالبان در افغانستان، با هدف جلوگیری از مهاجرت همین افراد از مسیر ایران به ترکیه با سرعت بیشتری در مرز ایران و ترکیه پیش می‌رود. ترکیه با سه هدف مبارزه با تروریسم، مهاجرت غیرقانونی و تامین امنیت مرزی دیوار بتنی‌اش را از تالاب «بورالان» که از گزینه‌های ثبت در کنوانسیون رامسر بود عبور داده و همینطور پیش می‌رود تا مسیر مهاجرت گونه‌های وحشی را هم سد کند.

ایران اولین همسایه‌ای نیست که ترکیه تصمیم گرفته مرزش را با سازه بتنی با او جدا کند. پس از شروع جنگ داخلی در سوریه، ترکیه در مرز خود با این کشور، 832 کیلومتر دیوار کشید؛ دیواری که پس از دیوار بزرگ چین و دیوار مرزی آمریکا با مکزیک، سومین دیوار طولانی دنیا به حساب می‌آید.
همان زمان، روزنامه «صباح» در ترکیه گزارش داده بود که در دیوار مرزی ترکیه و سوریه، بلوک‌های سیمانی به عرض ۲ متر و ارتفاع ۳ متر به کار رفته و روی این بلوک‌ها هم سیم خاردار نصب شده است. بر اساس همین گزارش، در طول این دیوار مرزی چندین برج دیده‌بانی هم قرار دارد که به فواصل ۳۰۰ متری از هم ساخته شده‌اند.
دشوارکردنِ عبور از مرز ایران به سمت ترکیه، چند سالی است که شروع شده و اکنون در بخش نهایی خود قرار دارد.
«یوسف دورانی‌دینچ»، فرماندار وقت شهرستان چالدران چهار سال پیش که زمزمه ساخت این دیوار به میان آمده بود، به خبرگزاری «آناتولی» گفته بود که هدف از ساخت این دیوار «جلوگیری از انواع قاچاق، مبارزه با تروریسم، مهاجرت غیرقانونی، تامین امنیت مرزی و آرامش شهروندان» است.
اتمام دیوار 81 کیلومتری و آغاز دیوار 64 کیلومتری
آذر 99 وزارت کشور ترکیه اعلام کرد که ساخت دیوار ۸۱ کیلومتری در مرز این کشور با ایران به اتمام رسیده و چند ماه بعدش محمد امین بیلمز، استاندار و جانشین شهردار «وان» از برگزاری سه مناقصه برای احداث 64 کیلومتر دیگر خبر دارد. این فرآیند از بهار امسال شروع شده و مجموع مساحت دیوارکشی را به 130 کیلومتر رسانده است.
آنطور که هوشنگ ضیایی، استاد حیات وحش و نویسنده کتاب «راهنمای صحرایی پستانداران» به «پیام‌ما» می‌گوید این دیوار از کنار چشمه ثریا شروع می‌شود و پس از عبور از مناطق مرزی بازرگان، پیر احمد کندی، سرو و سیلوانه تا مرز عراق ادامه دارد. ارتفاع این دیوار بتنی حدود ۲/۵ متر است و وروى آن با سیم خارداری به ارتفاع ۱/۵ متر پوشیده شده است. تاکنون حدود ۱۳۰ کیلومتر از مسیر چشمه ثریا به سمت ارومیه با دیوار بتنی مسدود شده و تسطیح مسیر احداث جاده برای ایجاد دیوار بتنی تا مرز عراق همچنان در دست انجام است.
چشمه‌ثریا در دامنه کوه آرارات است و از زیر یک تخته سنگ سرچشمه مى‌گیرد. این چشمه که به علت مجاورت با تالاب «بورالان» به این نام هم خوانده می‌شود و مهمترین سرچشمه «رود ارس» است، بین سه کشور ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان قرار دارد.
به گفته ضیایی اگرچه تاکنون مطالعات جامعى در مورد اثرات احداث این دیوار بر اکوسیستم مناطق همجوار آن صورت نگرفته، از آنجا که این دیوار در مسیر مهاجرت حیوانات از مناطق ییلاقی ترکیه مانند رشته کوه آرارات به مناطق قشلاقی ایران مانند منطقه شکار ممنوع «آغگل» قرار دارد، مسلما تاثیر مخربی بر جوامع جانوری این مناطق خواهد گذاشت. او در این ارتباط توضیح می‌دهد: «در منطقه بورالان که نقطه شروع دیوار بتنی است، همه ساله در اواسط پاییز با سرد شدن هوا و بارش برف در مناطق کوهستانی آرارات برخى از پستانداران علفخوار این منطقه از قبیل قوچ و میش و کل و بز و گوشت‌خوارانى مثل سیاه‌گوش، گرگ، پلنگ و خرس از این مسیر به مناطق قشلاقی مانند «اغگل» مهاجرت کرده و در اوایل بهار دوباره به مناطق ییلاقی خود بر مى‌گردند. بنابراین با تکمیل دیوار مرزی مسیر مهاجرت این حیوانات کاملا مسدود می‌شود.»
تبعات دیوارکشی در دامنه‌‌های آرارات محدود به مسدود کردن مسیر مهاجرت حیوانات نیست. «از آنجا که بخش وسیعی از اراضى این منطقه در حوضه آبریز آرارات قرار دارد عملیات جاده‌کشى و ایجاد دیوار بتنی که با تخریب مسیرها و پرکردن دره‌ها همراه است، از ورود آب‌هاى جارى، سیلاب‌ها وآب‌هاى زیرزمینی به علت کوبیده شدن خاک برای جاده‌سازی به داخل کشورمان جلوگیری خواهد کرد. علاوه بر منطقه «بورالان» مناطق مرزی با ارزش دیگری مانند دریاچه «مارمیشو» و بسیاری از تالاب‌ها به علت احداث این دیوار شدیدا آسیب خواهند‌دید.»
به گفته این کارشناس حیات وحش ترکیه ده کیلومتر از کوه آرارات را به علت سختی مسیر هنوز دیوار نکشیده اما دیوار از تالاب «بورآلان» و سایر مناطق گذشته و قرار است تا منطقه «پیراحمد کندی» ادامه یابد.
چرخه هیدرولوژیک را به هم زدند
تالاب بورآلان زمانی قرار بود در کنوانسیون رامسر ثبت شود. معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی 24 آبان ماه 94 دراین‌باره به مهر گفته بود: «با توجه به قرار گرفتن بورآلان ماکو در مرز ایران با سه کشور ترکیه و جمهوری خودمختار نخجوان و ارمنستان، این تالاب به عنوان پارک صلح و دوستی معرفی می‌شود. همچنین در آینده نزدیک، این تالاب با ارتقا به سطح بین‌المللی در کنوانسیون رامسر ثبت می‌شود.» با این حال دیوار ترکیه درست افتاد وسط همین مسیر. صیاد شیخی، فارغ‌التحصیل دکترای تنوع زیستی دانشگاه تهران که تز دکترایش در رابطه با همین منطقه بوده به «پیام‌ما» می‌گوید: «تالاب‌‌‌ها جزء غنی‌ترین اکوسیستم‌ها هستند. وقتی چرخه هیدرولوژیک به هم می‌خورد و این سازه‌ها آنجا گذاشته می‌شوند اکوسیستم تحت تاثیر قرار می‌گیرد و همان بلایی که احداث جاده میان‌گذر روی ارومیه به وجود آورد این سازه بتنی برای این تالاب ایجاد خواهد کرد. کمترین تبعات این دیوار این است که چرخه آبی تالاب به هم می‌ریزد و وقتی چرخه به هم ریزد به سختی می‌توان اکوسیستم را پویا نگه داشت.» تهدید اصلی اما خسارت سنگین به منطقه داغ تنوع زیستی است. در سراسر جهان، ۳۴ منطقه واجد شرایط «کانون‌های حساس تنوع زیستی» شناخته شده‌اند و ۹ منطقه دیگر هم نامزد احتمالی هستند. این مناطق حساس، نزدیک به ۶۰ درصد از گونه‌های گیاهان، پرندگان، پستانداران، خزندگان و دوزیستان جهان را تشکیل می‌دهند که بسیاری از آن‌ها گونه‌های بومی هستند.
دیوار کشی منطقه داغ تنوع زیستی را دو نیم تقسیم کرد
ترکیه بی‌توجه به حساسیت این منطقه دیوارکشی را از زمان جنگ در این منطقه ادامه داده. شیخی در این ارتباط می‌گوید: «این منطقه شامل کشورهای ترکیه، ایران، بخش شمالی عراق و کشور آذربایجان و گرجستان و ترکمنستان و ارمنستان است. این دیوار بین ترکیه و سوریه کشیده شده و به سمت ایران هم آمده، سرجمع بیش از 80 درصد راه ارتباطی بین بخش شرقی و غربی منطقه داغ تنوع زیستی با این دیواره مسدود شده و این منطقه را به دو قسمت شرقی و غربی تفکیک کرده است.»
بنا به گفته این کارشناس تنوع زیستی، چهار منطقه حساس اکولوژیکی از این دیوارکشی آسیب می‌بینند: اول تالاب بورآلان و رودخانه قره‌سو که بین دو کشور مشترکند، دوم تالاب یاریم‌قیه و رودخانه «ساری‌سو» که به این تالاب می‌ریزد و بین دو کشور مشترک است، سوم تالاب «آغ‌گل» که در محدوده سرزمینی ایران است و چهارم پارک ملی «آغری‌داغ» در پهنه سرزمینی ترکیه. با این همه، مسائل محیط زیستی در بین بحث‌های دفاعی و امنیتی فراموش شده؛ همانطور که زمان احداث دیوار بین افغانستان و ایران فراموش شد. دیواری در سال 96 استاندار وقت سیستان و بلوچستان از وجود نقص فنی و اشتباه محاسباتی در آن و جا ماندن بخشی از خاک ایران در افغانستان گفته بود.
مکاتبه‌ای از دفتر زیستگاه‌ها صورت نگرفت
رضا اقتدار، مدیر‌کل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت از محیط زیست به «پیام‌ما» می‌گوید که هیچ مکاتبه‌ای از سمت این دفتر درباره مسئله دیوارکشی صورت نگرفته است. «این دیوار به دفتر ما ربطی ندارد. دفتر ما درگیر این کار نیست و هیچ مکاتبه‌ای را جع به این موضوع انجام نداده. آنجا منطقه مرزی است و هیچ منطقه حفاظت‌شده‌ای ندارد.»
به استناد بند «و» ماده 6 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست اما محدوده مرزهای زمینی کشور به عرض 7 کیلومتر از تاریخ یکم اسفند 82 به عنوان شکار و تیراندازی ممنوع اعلام شده‌اند. اگرچه مناطق شکارممنوع جزء مناطق چهارگانه به حساب نمی‌آیند اما این عرصه‌ها برای ترمیم جمعیت جانوری اختصاص داده می‌شود که می‌توان با توجه به سایر معیارها، آنها را به عنوان یکی از مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست ایران تعیین کرد.
تجریشی: وزارت کشور مکاتبه نکرد
مسعود تجریشی، معاون محیط زیست انسانی سازمان محیط زیست اما معتقد است که نسبت به این موضوع بی‌توجهی شده است. او به «پیام‌ما» می‌گوید: «ما خودمان به تنهایی وارد این بحث نمی‌شویم. به لحاظ پروتکل‌ها وزارت امور خارجه باید به این مسئله اعتراض کند.
به عنوان مثال در مورد پدیده گرد‌وغبار که یک پدیده منطقه‌ای و بین کشورهاست ما به وزارت امور خارجه خوراک می‌دهیم و آن‌ها فعالانه در مجامع بین‌المللی وارد می‌شوند و از همین طریق ائتلاف بین‌المللی شکل دادند و مصوبه مجمع عموم سازمان ملل را گرفتند. اما درباره دیوارکشی در مرز، با حساسیتی که ما انتظار داریم اقدامی انجام نشده و حداقل ما را درگیر نکردند و از ما نخواستند که راجع به این موضوع کار کنیم. مثلا در مورد ارس ما دو جلسه گذاشتیم و به وزارت امور خارجه فشار آوردیم که حتما با طرف ارمنی و روسی بنشیند و تعیین تکلیف کنند. اما درباره دیوار هیچ عکس‌العمل و حساسیتی از سمت طرف ایرانی ندیدم.»
به گفته تجریشی تاکنون هیچ مکاتبه یا درخواستی از سمت وزارت کشور درباره این مسئله صورت نگرفته. او می‌گوید:‌ «برای من بسیار عجیب است که کشور بنشیند و نگاه کند که آن‌ها دیوار بکشند و جنگل را نصف کنند. بعد از دیوارکشی، گذر حیات وحش به چه شکل خواهد بود؟ حداقل روی این قسمت‌ها باید کار می‌کردیم. اما من هیچ مکاتبه‌ای در سطح محیط زیست ندیدم. در واقع حساسیتی که روی ارس و گرد و غبار می‌بنیم در ارتباط با با دیوارکشی وجود نداشت.»
با وجود همه گلایه‌ها، دیوار مرزی ایران و ترکیه راه خود را پیش می‌رود و اکنون در حال طی کردن مراحل پایانی است. تبعات این دیوارکشی اما به مراتب از دیوار مرزی ایران و افغانستان و دیوار آمریکا و مکزیک بیشتر است. هوشنگ ضیایی در این ارتباط می‌گوید: «در مناطقی که زیستگاه یکنواخت باشد، دیوارکشی خیلی تاثیرگذار نیست؛ ولی وقتی که کوه آرارات پوشیده از برف می‌شود حیوانات از کل و قوچ گرفته تا پلنگ و خرس و سیاه گوش همه مهاجرت می‌کنند و به سمت ایران می‌آیند. شمال سیبری اما چنین حالتی ندارد، یک منطقه گرمسیری است و پوشش گیاهی یکنواختی دارد و با احداث دیوار لطمه‌ زیادی نمی‌بیند، ولی ترکیه در حال مسدود کردن مسیر مهاجرت حیوانات است.»
ایران پیش از این نیز نتیجه این اقدامات را بر جمعیت حیات وحش منطقه دیده است؛ وقتی مرز بین ایران و ترکمنستان را فنس کشیدند و مانع عبور گور ترکمنی کولان به ایران شدند. اینطور که محمودرضا همامی، استاد حیات وحش دانشگاه اصفهان به «پیام‌ما» می‌گوید، دیوارکشی یا ساخت خط آهن و جاده‌، مسیر عبور حیوانات را قطع می‌کند و به دنبال آن جمعیت‌ها ایزوله شده و احتمال انقراض بالا رود. به گفته او وقتی در شمال شرق بین ایران و ترکمنستان فنس کشیدند و عبور و مرور را محدود کردند، ارتباط بین گور ایرانی و گور ترکمنی که از یک زیرگونه بودند، قطع و دست آخر جمعیت این گونه محدود شد.