مقاله‌ای که سه روز پیش در وب‌سایت نیچر (Nature) منتشر شد، خطر امنیت آبی و تبعات آن را بیش از هر زمان دیگری گوشزد می‌کند. نویسندگان مقاله (سمانه اشرف، علی ناظمی، امیر آقاکوچک) با بررسی داده‌های موجود در 14 سال، به کاهش چشمگیر ذخایر آب‌های زیرزمینی اشاره می‌کند؛ کاهشی برابر با 74 کیلومتر مکعب. عددی به بزرگی یک‌ونیم دریاچه ارومیه در زمانی که بیشترین حجم آب را داشته است. نویسندگان این مقاله هشدار می‌دهند که ادامه «مدیریت ناپایدار آب‌های زیرزمینی در ایران» می‌تواند به اثرات بالقوه برگشت‌ناپذیر روی زمین و محیط زیست منجر شود و امنیت آب، غذا و امنیت اقتصادی-اجتماعی کشور را تهدید کند.در مقاله‌ای که اخیرا منتشر شده، با استفاده از داده‌های متوسط سطح آب زیرزمینی در 478 زیرحوضه و 30 حوضه در ایران، میزان کاهش آب‌های زیرزمینی در سطح کشور ایران و نقش عناصر طبیعی و انسانی تاثیرگذار بر آن در دوره 2002 تا 2015 (1381 تا 1394) بررسی شد. محاسبه صورت گرفته نشان می‎دهد که کل کاهش آب‌های زیرزمینی در ایران در طی این دوره حدود 74 کیلومتر‌مکعب بوده است.در سال‌های اخیر با افزایش روزافزون جمعیت جهانی و افزایش قابل توجه سرانه مصرف آب، میزان برداشت از آب‎های زیرزمینی به شدت افزایش یافته است. در حال حاضر یک سوم جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که دچار تنش آبی است؛ به ویژه در مناطق نیمه خشک و خشک آسیا، خاورمیانه، شمال آفریقا و کشورهای مدیترانه‌ای. در بسیاری از این مناطق، آّ‌ب‌های زیرزمینی تنها منبع قابل اعتماد آب است؛ چون آب‌های سطحی در بعضی از فصول یا به طور دائمی یافت نمی‌شوند. از آنجایی که تقاضای آب در این مناطق بیشتر برای تولید غذا است – مثلا 85 درصد از آب مصرفی در خاورمیانه فقط صرف آبیاری می‌شود- دسترسی به آب‌های زیرزمینی و امنیت غذایی به طور گسترده‌ای درهم تنیده شده و با امنیت ملی و منطقه‌ای گره خورده است. در مناطق گرم‌تر و پرجمعیت‌تر، دسترسی به آب‌های زیرزمینی موضوع بسیار حیاتی‌تری است؛ چرا که در این مناطق، با افزایش دما، منابع آب‌های سطحی بیشتر از بین می‌روند و رقابت بر سر باقی‌مانده آب‌های سطحی افزایش می‌یابد.
ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای این منطقه خشک، می‌تواند در آینده‌ای نه چندان دور با مشکلات خطرناکی روبرو شود؛ خصوصا آن‌که در این کشور، خشکی طبیعی با توسعه سریع اقتصادی-اجتماعی، تقاضای روزافزون آب به ویژه برای کشاورزی و مدیریت ناپایدار زمین و آب ترکیب شده است. تاثیر کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی در ایران، در حال حاضر با برداشت بیش از اندازه و در حدود 77 درصدی، خود را آشکار کرده است: افزایش شوری خاک در کل کشور، افزایش شدت و بسامد فرونشست زمین در سطح ایران. البته این‌ها تبعات فعلی این وضعیت است. به نوشته این مقاله، تبعات طولانی‌مدت دیگری هم وجود دارد که امنیت آبی و غذایی و اجتماعی-اقتصادی را به خطر می‌اندازد. نویسندگان این مقاله به این نتیجه رسیده‌اند که گرچه خشکسالی‌های هواشناسی/ هیدرولوژیکی به عنوان محرکی، کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی را تشدید کرده‌اند؛ اما کاهش این ذخایر در مقیاس حوضه، عمدتا به دلیل برداشت گسترده آب توسط انسان‌ها اتفاق افتاده است. بر اساس میانگین سطح آب‌های زیرزمینی برآورد شده در مقیاس حوضه، آب‌های زیرزمینی ایران در سال‌های 2002 تا 2015 (حدودا از سال 1381 تا سال 1394) حدود 74 کیلومتر‌مکعب کاهش یافته است. برای اینکه بزرگی این عدد را متوجه شوید، این گزارش می‌افزاید، این حجم آب 1.6 برابر بیشتر است از حجم آب دریاچه ارومیه در زمانی که بیشترین آب را داشت (46 کیلومتر‌مکعب در سال 1375). دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچه آب شور در خاورمیانه و ششمین دریاچه آب شور بزرگ در جهان است.گرچه در طول دوره مطالعه، ذخیره آب‌های زیرزمینی در برخی از زیرحوضه‌ها افزایش یافت، تمام حوضه‌های اصلی در طی 14 سال، از 20 تا 2600 درصد کاهش آب‌های زیرزمینی را تجربه کردند. بیشترین میزان کاهش در حوضه دریاچه نمک (حوضه شماره 1 در شکل) بوده است؛ حوضه‌ای که 26 درصد جمعیت ایران را شامل می‌شود و در مدت 14 سال، کاهش حدودا 20 کیلومتر مکعبی آب را داشته است. حوضه طشک (بختگان) که حدود 3.5 درصد از جمعیت ایران را شامل می‌شود، بالاترین تغییر نسبی را در ذخیره آب‌های زیرزمینی نشان می‌دهد؛ کاهش حدود 2600 درصدی. کمترین کاهش (0.01 کیلومتر مکعب) و کمترین تغییر نسبی در ذخیره آب‌های زیرزمینی هم در حوضه هراز-قره‌سو (کاهش 20 درصدی) در شمال ایران دیده بوده که 4 درصد از کل جمعیت ایران را شامل می‌شود.
در مقیاس کشور، از سال 2002 تا 2015، ذخایر آب زیرزمینی ایران با سرعت 5.25 کیلومتر مکعب در سال، دچار کاهش تدریجی شده و در طی 14 سال، به طور کلی شاهد کاهش 1752 درصدی بوده است. گرچه با وجود افزایش حفر چاه‌ها، این وضعیت خیلی هم دور از انتظار نبوده است. طبق این مقاله، در این مدت، تعداد چاه‌های ثبت شده در ایران از 460 هزار به 794 هزار چاه رسیده است و این عدد در سراسر حوضه‌های آبی ایران با افزایش فزاینده روبه‌رو است؛ از 1.9 درصد در ابرقو تا 350 درصد در هامون هیرمند. با بررسی داده‌های به دست آمده در این پژوهش، مشخص می‌شود که کاهش آب‌های زیرزمینی در حوضه‌های پرجمعیت در غرب، جنوب غرب و شمال شرق ایران، شدیدتر بوده است. مناطقی که دارای بزرگ‌ترین زمین‌های آبیاریِ دو محصول استراتژیکِ گندم و جو هستند. به عنوان مثال، حوضه کرخه که 11 درصد از مجموع تولید گندم کشور در آنجا تولید می‌شود، در 14 سال مطالعه، 1.08 کیلومتر مکعب کاهش آب داشته است (حوضه شماره 15 در شکل). در حوضه کارون هم آب‌های زیرزمینی، منبع عمده‌ای برای آب خانگی و آبیاری به شمار می‌آید. در این حوضه هم 0.91 کیلومتر‌مکعب کاهش آب داشته‌ایم (حوضه شماره 16 در شکل). با توجه به سطح کاهش آب‌های زیرزمینی و کمبود فزاینده منابع سطحی آب در این دو حوضه، نگرانی‌های عمده‌ای برای حفظ کشاورزی آبیاری و تامین آب خانگی در سال‌های پیش‌رو وجود خواهد داشت.
عامل اصلی کاهش آب‌های زیرزمینی
تغییرات ذخایر آب‌های زیرزمینی به عوامل متعددی اعم از میانگین بلندمدت بارندگی سالانه، تبخیر و تعرق، شارژ مجدد آب‌های زیرزمینی، برداشت‌های انسانی از آب‌های زیرزمینی، بازگشت جریان به سفره‌های زیرزمینی و… بستگی دارد. در مقیاس کشوری، کاهش چشمگیر ذخایر آب‌های زیرزمینی با کاهش آب‌های سطحی قابل دسترسی (یا همان بارندگی منهای تبخیر و تعرق)، که در نهایت باعث کاهش نرخ شارژ مجدد آب‌های زیرزمینی می‌شود در ارتباط بوده است. به عنوان مثال، طی خشکسالی شدید سال 2007، (1386-1387)، کاهش 20 درصدی آب‌های سطحی قابل دسترسی باعث کاهش 10 درصدی شارژ مجدد آب‌هی زیرزمینی شد. همین موضوع باعث کاهش چشمیر 40 درصدی ذخیره آب‌های زیرزمینی، نسبت به سال قبل از آن شد. این در حالی بود که برداشت آب، فقط 1.3 درصد افزایش یافته بود. این موضوع اهمیت نقش شارژ طبیعی آب‌های زیرزمینی را در حفظ این ذخایر در سراسر کشور به خوبی نشان می‌دهد.در مقیاس حوضه‌ای اما تاثیر برداشت آب بسیار زیاد است و داده‌ها نشان می‌دهد، تغییر ذخایر آب‌های زیرزمینی در 70 درصدِ حوضه‌های ایران، به شدت بر برداشت‌های انسانی وابسته بوده است. بنابراین می‌توان گفت که کاهش شارژ مجدد آب‌های زیرزمینی، به همراه افزایش برداشت انسانی از سفره‌های زیرزمینی، دو عامل اصلی کاهش گسترده ذخایر آب‌های زیرزمینی در ایران است. آب‌های زیرزمینی، با تامین حدود 36 درصد از آب آشامیدنی و 42 درصد از آب کشاورزی، منبع مهمی از آب شیرین در سراسر جهان به شمار می‌آید.