مرضیه قاضی زاده | نه خبری از رفت‌وآمد بازاریان است و نه بازدید کننده‌ای. کسی یادش نیست که از چه زمانی وضعیت کاروانسرای حاج مهدی به این شکل بوده. جایی که پیش از این پاتوق تجار بود حالا به دپوی زباله‌ها تبدیل شده است. زباله‌ها از گوشه گوشه بازار جمع می‌شوند و در حجره‌ها تفکیک می‌شوند. اینجا درست وسط بازار میدان قلعه است، مرکز تجاری شهر به زباله‌دان بازاری‌ها تبدیل شده است.

دو طرف میدان قلعه پر است از حجره‌هایی که انواع و اقسام کیف، کفش و پوشاک می‌فروشند. درست وسط آن همه شلوغی مخروبه‌ای است که شاید اگر دنبالش نگشته باشید، حتی به چشمتان هم نیاید. کاروانسرای حاج مهدی دست راست میدان قلعه است. یک درش به کوچه سینما تابان باز می‌شود و در دیگرش به بازار میدان قلعه. سقف میدان قلعه چند وقت پیش مرمت شده اما انگار یادشان رفته که این کاروانسرا هم یادگاری از تاریخ کرمان است. پارچه آویزهای مغازه‌داران منظر ورودی کاروانسرا را پوشانده، حتی تابلوی ثبت اثر هم به زحمت پیدا است. این کاروانسرای قاجاری 25 اردیبهشت ماه 80 به ثبت ملی رسیده. روی تابلو واضح و خوانا نوشته شده که هرگونه دخل و تصرف در حریم کاروانسرا جرم محسوب شده و شامل پیگرد قانونی است. درهای چوبی حجره‌های کاروانسرا جایش را به درهای آهنی داده. تقریبا تمام مغازه‌ها حتی اقامتگاه‌های طبقه بالا هم پلاک دارند. حیاط پر شده از کارتن و پاکت سیگار چوب. همه اضافات و ضایعات بازاری‌ها اینجا است. انگار افرادی هم در این محل زندگی می‌کنند. این را می‌شود از مرغ و خروس‌های وسط  کاروانسرا فهمید.

دیگر خبری از حوض قدیمی وسط کاروانسرا نیست، پرش کرده‌اند و جایش را با ضایعات پوشانده‌اند.

سیگار فروشی در کاروانسرا

طاق‌ها تا خرخره پر شده‌اند از بارهای پشم و پلاستیک. آن وسط دو نفر با هم جدل دارند. شب قبل در کاروانسرا باز بوده و بار پشم یکی از بازاری‌ها را برده‌اند. آن‌که بارش را دزدیده‌اند دائم به دیگران تشر می‌زند. کت و کاپشن ساده‌ای به تن کرده و لباس‌هایش خاکی است. می‌گوید یکی از تجار بازار است و صاحب بخشی از این حجره‌‌ها.

چند نفری که مشغول اره کردن لاشه یکی از درختان‌اند می‌گویند که سال پیش مالک قصد مرمت داشته اما بازاری‌ها جلویش را گرفته‌اند. یکی از کارگران می‌گوید که «حجره‌ها محل دپوی اجناس مغازه‌داران است.» جنسشان چیست؟ «سیگار.»

سیگارها را اینجا جمع می‌کنند و خرده خرده در بازار می‌فروشند. کسی نمی‌خواهد جزئیات بیشتری بگوید. از لای درهای باز شده یکی از حجره‌ها می‌توان فهمید که اجناس دیگری هم هست. انگار بخشی از حجره‌های این کاروانسرا انبار بازاری‌های راسته بازار میدان قلعه است.

حجره‌ها در رهن 100 ساله

«حتی اگر آقای نظریان هم بخواهد اینجا را مرمت کند ما نمی‌خواهیم.» بازاریان این‌طور می‌گویند. بخشی از حجره‌ها فروخته شده و بخشی دیگر در اجاره بهره‌برداران است. تاجری که بار پشمش را دزدیده‌اند می‌گوید حجره‌ها تا سال 1430 در رهن این افراد است.

هیچ کدام از حجره‌های پایین باز نیست. به جز یک حجره که نه تابلویی دارد و نه معلوم است که برای چه کاری است. فقط یک میز و چند صندلی داخلش گذاشته‌اند. صاحبش هم تمایلی به صحبت ندارد. سال پیش یکی از خبرنگاران برای بازدید از بنا آمده و گزارشش به مذاق بازاریان خوش نیامده.

صاحب تک حجره‌دار بازار از جانب جمع حرف می‌زند و می‌گوید آبشان با خبرنگار جماعت در یک جو نمی‌رود. پرس‌و‌جو درباره وضع کاروانسرا بی‌فایده است. صاحب تنها حجره آنجا چندان با کند‌و‌کاش افراد موافق نیست خصوصا آن‌ها که دوربین به دستشان باشد یا  درباره کاروانسرای قاجاری کنجکاوی کنند. چه مخاطب صحبت‌ها باشد و چه نباشد تکرار می‌کند که اطلاعی از این بازار ندارد و بهتر است که هر کسی سرش در کار خودش باشد. جوری این جمله را می‌گوید که بقیه هم حساب کار دستشان بیاید. هنوز ظهر هم نشده اما می‌خواهند تا نیم ساعت دیگر در کاروانسرا را ببندند. آن طور که مشخص است در کاروانسرا در اغلب ساعات روز بسته است، مگر ساعتی که مالکان برای برداشتن اجناس به محل بیایند. طبقه دوم در مقایسه با حیاط کاروانسرا سوت‌و‌کور است. ضلع غربی کاملا از بافت کاروانسرا جدا شده و از بافت قدیمی فقط دیوارهای خشت و گلی برایش باقی مانده. سه ضلع دیگر این کاروانسرای مربعی شکل وضعیت بهتری دارند. اگر چه در میان آن‌ها هم معدود اتاقی است که حالت اصیل خود را حفظ کرده باشد. نوگرایی به زشت‌ترین شکل ممکن اینجا خودش را نشان داده، اتاق قدیمی با درهای آهنی. حجره‌هایی هم که از تیغ این تغییر جان سالم به در برده‌اند، انبار ضایعات شده‌اند. یکی از اتاق‌ها را پر کرده‌اند از حلب‌های کهنه، اتاق دیگر خرده‌پارچه و کارتن‌های کهنه. 80 سال قبل اینجا محل فروش پشم، کشک، روغن و قالی افشاری بود اما حالا جز ضایعات هیچ ندارد.

اعتباری برای مرمت کاروانسرا نداریم

مجتبی شفیعی، معاون میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان کرمان مدعی است که تمامی دخل و تصرفات مربوط به قبل از سال 80 بوده است. هرچند این تصرفات در اثری تاریخی تا امروز ادامه پیدا کرده. شفیعی به «پیام‌ما» می‌گوید: «دخل و تصرفات از جمله تعویض درهای آهنی همه مربوط به قبل از زمانی است که ضوابط عرصه و حریم بازار کرمان به تصویب برسد.» او ادامه می‌دهد: «هیچ دخل و تصرفی در بازار بدون مجوز انجام نمی‌شود یعنی اگر کسبه بازار می‌خواهند در مغازه‌ای را عوض کنند و تعمیراتی انجام دهند به میراث‌فرهنگی مراجعه می‌کنند. کارشناسان ما بازدید می‌کنند و براساس بررسی‌شان یک مجوز محدود مرمتی برایشان صادر می‌کنند و مواردی که می‌توانند در آن تعمیرات انجام دهند، مشخص می‌شود.» از آخرین مرمت‌های انجام شده روی کاروانسرای حاج مهدی چهار سال می‌گذرد. معاون میراث‌فرهنگی کرمان می‌گوید: «آخرین باری که ما آنجا کار کردیم سال 95 بود. در آن سال بدنه کاروانسرا از سمتی که به معبر سینما تابان می‌خورد، مرمت شد. اوایل دهه 90 هم یک بار پشت بام‌ها تجدید شده و بندکشی شد.»

شفیعی نداشتن اعتبار را عامل مرمت‌ نکردن این راسته می داند: «با توجه به اینکه اعتباراتی که ما داریم خیلی محدود است در بازارها و کاروانسراهای این چنینی اولویت را با کارهای حفاظتی و اضطراری می‌گذاریم. مثلا زمانی که پشت بام بنا نیاز به اندود دارد قاعدتا اولویت ما این کار است تا تعمیرات دیگر مثل  تعمیر نما و کف‌سازی.» کمبود اعتبار موجب شده میراث‌فرهنگی مسئولیت مرمت بناهایی که تحت مالکیتش نیست را از دوشش بردارد. آن‌طور که شفیعی می‌گوید میراث هیچ اعتبار یا برنامه‌ای هم برای مرمت این سازه‌های تاریخی ندارد: «معمولا جایی که مالک خصوصی دارد و مالک از آن بهره‌بردای می‌کند، هزینه مرمتش را خودش باید تامین کند. ما فقط می‌توانیم طرح دهیم و نظارت داشته باشیم، خصوصا الان که اعتبارات دولتی کاهش قابل ملاحظه‌ای داشته است.» 

فقط 200 میلیون تومان به بافت تاریخی اختصاص دادند

پیمان سلیمانی، مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی بافت تاریخی کرمان هم با معاون میراث‌فرهنگی استان هم نظر است. او به «پیام‌ما» می‌گوید: «حرف از مرمت فقط در کلام راحت است اما پول نیست.» به گفته سلیمانی برای بافت تاریخی کرمان فقط 200 میلیون تومان اعتبار گذاشته‌اند: «آن‌قدر اعتبارات کم است که کفاف هیچ کاری را نمی‌دهد. من مسئول بافت تاریخی کرمان هستم  اما 200 میلیون تومان به من داده‌اند. این اعتبار را  کجا و چگونه هزینه کنم که به کار بیاید؟ اصلا با این اعتبار کدام پیمانکاری پای کار می‌آید؟»

مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی بافت تاریخی کرمان درباره مذاکرات با مالکان بنا برای مرمت کاروانسرای حاج مهدی می‌گوید: «چند سال پیش مالکان قصد کرده بودند که کاروانسرا را بفروشند. وقتی حرف فروش به میان می‌آید یعنی آن‌ها تمایلی به مرمت و حفظ بنا ندارند.»

سلیمانی معتقد است تا زمانی که وضعیت گردشگری به این شکل است و درآمدی در کار نیست، صحبت از مرمت بنا بی‌فایده است: «افراد بیشتر به دنبال فروش بناهای تاریخی‌اند. بخش خصوصی زمانی پای کار می‌آید که برایش منفعتی داشته باشد. تا وقتی گردشگری ضعیف باشد، وضعیت به همین شکل می‌ماند.» به گفته معاون میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان کرمان در استان کرمان 700 بنای ثبت ملی وجود دارد اما بودجه‌ای که برای میراث در نظر گرفته شده و حتی کفاف یک درصد از هزینه‌های نگهداری و مرمت را نمی‌دهد و کاروانسرای حاج‌مهدی هم گرفتار همین کسادی شده است.