پیشه های کرمان قدیم
همه کارکنان حمام های عمومی

مشاغل؛ همواره بر اساس نیاز افراد، در جامعه شکل می گیرند. این نیازها در هر جامعه ای متفاوت است. به عنوان مثال نوع مشاغلی که در یک شهر کویری رایج است، با نوع شغل در یک شهر کوهستانی که از نعمت رودخانه هم بهره مند است و هر دو این ها با یک شهر بندری تفاوت دارد. اما آن چه که در همه شهرها و روستاها به آن اهمیت می داده اند نظافت و تمیزی بوده است. نیاز به نظافت، پیشینیان را بر آن داشته بود تا گرمابه هایی را در نقاطی از محیط زندگی شهری و روستایی احداث کنند و به تبع آن مشاغلی نیز برای اداره این حمام ها ایجاد شود.
کرمان؛ در زمان قدیم شهری بزرگ به شمار می آمده و از جمله شهرهایی است که بازرگانی بین المللی نیز از جمله شاخصه های آن بوده است. در این شهر حمام های معروفی توسط افراد خیّر و حاکمان هر دوره ساخته شده است. حمام ها در آن دوره ها در مجاورت کاروانسراها، مراکز شهرها و در راسته بازارها ساخته می شده است. حمام گنجعلیخان، حمام میرزااسماعیل وزیر، حمام سردار، حمام وکیل، حمام ته باغ لـله و… در همین مناطق برپا شده اند.
حمام های کرمان به خاطر بزرگ بودن و فعالیت های نظافتی که مشتریان در آن انجام می دادند، افراد زیادی را برای کسب و کار، پذیرش می کرده است.
با این حساب، نتیجه می گیریم که حمام در روزگاران گذشته مرکز بهداشتی بزرگی بوده که علاوه بر شست و شوی بدن، برخی خدمات بهداشتی و پزشکی ابتدایی را نیز ارائه می کرده است. علاوه بر آن ماساژ درمانی نیز توسط دلاک ها انجام می گرفته است.
حمام در مراسم های آیینی( غسل) و هم چنین در عروسی، زایمان، چله نوزاد، پایان عزاداری و… نقشی مهم داشته است.
آن گونه که در «فصل نامه پژوهشگران فرهنگ» به قلم «نجمه دلفاردی» و «حسین آقاجانی» جاری شده، در حمام های سنتی، سیزده شغل وجود داشته است که به شرح زیر می باشد؛
1- اوستا حمامی: یا حمامی، گرمابه دار، صاحب یا اجاره دار یا گرداننده حمام بود و مدیریت حمام را انجام می داد. محل کار اوستا حمامی در سربینه حمام بوده است.
2- جامه دار: فردی که در حمام نگهبان جامه و کفش های به حمام آمدگان بوده است.
3- آبدارباشی یا سرچاق کن: قهوه چی که از مشتریان با چای، چپق، قلیان و آبِ خوردن در سربینه پذیرایی می نمود.
4- دلاک: در فضای داخلی حمام به کار شست و شو و تراشیدن سر و صورت و… می پرداخت. به دلاک لفظ اوستای دلاک اطلاق می شد. اوستای دلاک، محرم مشتریان بود و افزون بر شست و شو و کیسه کشی و… راهنمایی و درمان بعضی از بیماری ها را هم بنا به تجربه سال ها می دانست و بنا به ضرورت توصیه هایی می کرد. از کارهای دیگری که در حمام به وسیله «اوستا دلاک» انجام می شد، حجامت کردن، بادکش کردن، مشت مال دادن و رگ زدن بود. دلاک ها کار«ختنه کردن» را هم انجام می دادند که غالباً در منزل انجام می شد.
5- کارگر لُنگ: که در قسمت عمومی مردانه لنگ خشک و یا واجبی می داده است، گاهی نیز شست و شوی مشتری را هم انجام می داد.
6- پادو: این فرد وظیفه اش جفت کردن کفش اشخاص و گاهی اوقات جا به جایی اسباب حمام بین حمام تا خانه اشخاص بوده است.
7- تون تاب، تون سوز یا گلخن تاب: که با سوزاندن سوخت حمام و روشن نمودن تون حرارت مورد نیاز برای گرم کردن آب خزینه را تأمین می نموده است و مراقب بوده است تا آتش خاموش نشود. وی خاکستر و دوده را نیز تخلیه می کرده است.
8- خارکش یا حمال هیزم: سوخت مورد نیاز حمام را که در گذشته شامل خار و خاشاک و هیزم، فضولات حیوانی، برگ خشک و هر چه قابل اشتعال بود، تأمین می نموده است.
9- آبیار، میراب، آبکش: شخصی که آب مورد نیاز حمام را از قنات یا چاه به وسیله چرخ چاه به داخل حمام از طریق تنبوشه ها هدایت می کرده است. در کرمان به این فرد آبکش گفته می شد. وی با دولچه، خزینه حمام را پر از آب می کرد و دستمزدش از طریق تعدادی دولچه های آبی(سطل هایی) که به خزینه می ریخت، محاسبه می شد.
10- آبگیر: سِمَت او ایستادن در گرم خانه حمام بوده است که این شخص پارچی بزرگ داشت و مرتب طاس و مشربه های مشتریان را از آب پر می کرد.
11- مشت و مالچی: مقدمه کیسه کشی، مشت و مال بود که ممکن بود این عمل را همان دلاک و یا فرد دیگری که وظیفه اش فقط مشت و مال بوده انجام دهد. مشت و مالچی با فشار دست هایش، بدن مشتری را می مالاند. سپس رگ قولنجش را می شکست و چندین بار گردنش را به طرف چپ و راست می چرخاند تا آن جا که کم کم خستگی و کوفتگی مشتری بیرون می آمد و حالت سستی او را در بر می گرفت و آماده برای مشت و مال و نرمش کامل می شد.
12- سلمانی: فردی که در داخل گرمخانه حمام، عمل ریش تراشی، سرتراشی، زدن موهای زائد زیر بغل و سینه مردان را انجام می داده است.
13- نظافتچی: که کار تمیز کردن فضای داخلی حمام را بر عهده داشته است. وی وظیفه شست و شوی لنگ ها را نیز برعهده داشته است.
گفتنی است حمام گنجعلی خان کرمان که در اواسط بازار کرمان می باشد متعلق به دوران صفویه است و امروز یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری کرمان به شمار می آید. این حمام بیان گر معماری حمام های عمومی کرمان است و تندیس هایی که در این حمام در حالت های مختلف قرار دارد، روایتگر آداب و رسوم و مشاغلی است که در بالا گفته شد.