بم ، زلزله و میراث جهانی

با استناد به بررسی های باستان شناسی در محوطه های تل آتشی، دارزین و گورستان عصر مس و سنگ جدید خواجه عسکر، کارگاه سفالگری افراز بروات، زندگی در بم و اطراف آن از حدود شش تا هزار و پانصد سال قبل وجود داشته است. بم بواسطه نظام آبرسانی زیرزمینی (قنات) که برخی از آنها به دوره هخامنشی نسبت داده شده اند، کارکرد خود را تا به امروز حفظ کرده است. اوج رونق اقتصادی بم مربوط به قرون 3 تا 6 هجری قمری و دوره صفویه بوده است . در گوشه شمال شرقی شهر شاخص ترین اثر تاریخی منطقه (ارگ بم) جای گرفته است.آثار زندگی پنج هزار ساله در محوطه ارگ بدست آمده است.
معماری قلعه مانند ارگ حداقل به دوره هخامنشی بر میگردد. لیکن غالب آثار معماری موجود در داخل حصار پیرامونی ، متعلق به دوره اسلامی است . حاکم نشین ارگ، محل استقرار دستگاه حکومتی و عامه نشین ارگ، محل زندگی و کسب و کار مردم بوده است. بخش عامه نشین برخوردار از عموم تاسیسات معماری یک شهر سنتی مثل: بازار، تکیه، مسجد، مدرسه، زورخانه، حمام، اصطبل، کاروانسرا و … است. ارگ بم تا اواخر دوره قاجار یک کانون نظامی و دفاعی بسیار مهم کشور به شمار میآمده و پیوسته مورد حمله قبایل مهاجم قرار داشته است. بنابراین به دفعات تخریب و تعمیر گردیده است. قلعه ارگ بم تا حدود 140 سال قبل مسکونی بوده است. از آن پس بدلیل فراهم شدن امنیت نسبی در منطقه و فرسودگی بافت معماری، رو به متروکه شدن میگذارد و شهر بم گسترش پیدا میکند. پس از خروج مردم، ارتش تا سال 1309 هجری شمسی در ارگ، استقرار داشت و به همین خاطر از حاکم نشین و حصارها تا حدودی حفاظت میشده است. در سال 1345 ارگ بم با شماره 519 در فهرست میراث ملی به ثبت میرسد. در سال 1350 ، ارگ بم تحت حفاظت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی قرار میگیرد. از سال 1351 ، ارگ بم با تخصیص اعتبار سالیانه مورد تعمیر قرار میگیرد. در سال 1372 ، ارگ بم به پایگاه جهانی ارگ قدیم میراث فرهنگی تبدیل میگردد. در تاریخ 5/10/82 ارگ بم و بسیاری از بناهای شهر بر اثر زلزله ویران میگردد. هر چند زلزله تلفات و خسارات جبران ناپذیری به بار آورد و صدمه شدیدی را متوجه بافت معماری خشتی شهر نمود، لیکن این اتفاق ناگوار توجه همگان را بیش از پیش به این مجموعه معماری منحصر بفرد معطوف داشت .
در تاریخ 1/2/83 بیانیه بم (طرح مدیریت اضطراری) به تصویب میرسد و خط مشی پایگاه در قالب اقدامات فوری ، کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت ترسیم می شود.
بیانیه بم ، محصول نشستی است که از 29 فروردین 83 تا اردیبهشت 83 با حضور جمعی از کارشناسان و صاحب نظران داخلی و خارجی در بم برگزار گردید. در ادامه و در سایه توجهات ملی و همکاریهای بین المللی در تاریخ 17/4/83 در بیست و هشتمین اجلاس کمیته میراث جهانی در سوشو چین، بم و منظر فرهنگی آن با احراز 4 معیار (معیارهای دوم، سوم، چهارم، پنجم) از شش معیار در فهرست میراث جهانی (در خطر) به ثبت می رسد. بم تنها شهری است که منظر فرهنگی آن در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است و از این حیث ، منحصر بفرد و مایه مباهات است . بر این اساس تمام آثار حائز ارزشهای تاریخی و فرهنگی در محدوده این اثر میراث جهانی، اعم از طبیعی یا مصنوع و ملموس یا ناملموس مشمول حفاظت و پاسداری می باشند. هر چند ارگ بم شاخص ترین اثر معماری محدوده میراث جهانی میباشد. لیکن سایر بناهای تاریخی شهر نیز در سیطره حفاظاتی پایگاه قرار دارد. در حد فاصل آبان 85 تا فروردین 86 در قالب 6 نشست و با حضور 18 ارگان، طرح جامع مدیریت بم و منظر فرهنگی آن تهیه میشود. در تاریخ اسفند 88 طرح جامع مدیریت بم و منظر فرهنگی آن در شورای عالی معماری و شهرسازی به تصویب میرسد و برای اجرا به مسئولین استانی و محلی ابلاغ میگردد. در تیر ماه 1392 این اثر میراث جهانی بواسطه عملکرد حفاظتی مناسب از فهرست میراث در خطر خارج گردید. محدوده میراث جهانی بم با بیش از 23000 هکتار وسعت، وسیع ترین محدوده میراث
جهانی کشور است و طبق طرح جامع مدیریتی، حفاظت و پاسداری از آن در 5 سطح دنبال میشود:
1. بستر طبیعی بم: شامل کوههای مشرف به شهر، رودها، دشتها، سفره های آب زیرزمینی و گسل بم/ بروات است.
2. طبیعت مصنوع بم: شامل قنوات، باغها، نخلستانها و مزارع است .
3. شهر تاریخی و محوطه های باستانی بم: شامل 72 اثر در محدوده شهر بم و خارج آن می باشد.
4. شهر تاریخی بم : شامل بازارهای سنتی، خانه باغها، کوچه باغها، دیوارهای چینه ای باغات، خانه های سنتی، محلات، میادین، معابر اصلی و فرعی، نهرهای آبیاری و درختان قدیمی و نظایر آن است.
5. میراث معنوی مردمی بم: شامل آداب، رسوم، آئینها، سنتهای زندگی مردم بم، نحوه استحصال ، بهره برداری و توزیع آب قنات ، باغداری سنتی، بازیهای محلی، مشاغل بومی و نظایر آن است.
هیچکدام از بناها و آثار معماری موجود در محوطه ارگ بم (به استثنای آب انبار اصطبل) از گزند زلزله در امان نماند و به شدت دچار تخریب گردید. پایگاه جهانی ارگ در همه موارد از جمله بازسازی، ملزم به رعایت ضوابط کمیته میراث جهانی یونسکو است. بر این اساس زلزله بخش مهمی از تاریخ محوطه ارگ بم شمرده میشود و شواهد بجا مانده از آن باید در سیمای محوطه قابل مشاهده باشد. از اینرو ، در کنار اقدامات مرمتی و بازسازی جاهائی نیز در همان وضعیت زلزله و تخریب شده ، تحکیم و نگهداری میشوند تا روایتگر این رویداد تلخ تاریخی باشد. پس از زلزله کشورهای مختلفی در فرآیند تجهیز ، پژوهش و بازسازی با پایگاه همکاری نمودند. کشور فرانسه عهده دار راه اندازی آزمایشگاه مواد و مصالح و برخی پروژه های پژوهشی گردید. کشور ژاپن علاوه بر همکاری در طرحهای تحقیقاتی و مستند سازی بخش قابل توجهی از تجهیزات کارگاهی مورد نیاز برای حفاظت و مرمت را اهدا نمود. کشور آلمان در پروژه مرمت و مقاوم سازی خانه سیستانی ارگ و کشور ایتالیا نیز در پروژه های مرمت برج شماره یک حصار پیرامونی ارگ همکاری نمودند. بسیاری از دانشگاهها و موسسات تحقیقاتی داخل کشور نیز در انجام طرحهای پژوهشی و برخی پروژ های مرمتی با پایگاه همکاری داشتند . بنابراین به استثنای خانه سیستانی و برج یک ارگ که آن هم بصورت مشترک با طرف ایرانی انجام پذیرفته عموم اقدامات حفاظتی و مرمتی ارگ توسط نیروهای داخلی پایگاه به انجام رسیده است. و این روند کماکان ادامه دارد. اعتبارات مورد نیاز بصورت ملی و توسط سازمان میراث فرهنگی کشور تامین گردیده است. حفاظت و مرمت ارگ یک پروژه مستمر است. پیش بینی میشود تا سال 2017 میلادی، عموم اقدامات اساسی مرتبط با بازسازی پایان یابد و پس از آن عمده فعالیت ها در قالب حفاظت و نگهداری دنبال شود. جدا از بناهای کوشک رحیم آباد ، قلعه دختر ، چهار تاقی، حوض گازرشو ، مقبره خواجه آفاق ، مقبره میرزا ابراهیم ، کارخانه حناسائی، مجموعه وکیل ، مجموعه عامری و یخدان که خارج از ارگ قرار دارند و مورد حفاظت و مرمت قرار گرفته اند، در ارتباط با ارگ، جدا از اقدامات حفاظتی اضطراری و آواربرداری که حدود 98 درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. تاکنون بخشهای قابل توجهی مورد حفاظت و مرمت قرار گرفته اند و یا در حال حفاظت و مرمت میباشند. این نواحی عبارتند از: حصار پیرامونی ارگ ، حصار دوم ارگ ، حصار سوم ارگ ، بخشی از حصار حاکم نشین ارگ ، بخشی از حاکم نشین ارگ، تعدادی از حجره های بازار ارگ ، چهار سوق بازار ارگ، تکیه ارگ ، اصطبل ارگ ، سربازخانه ارگ، مسجد پیامبر ارگ ، بخشی از مسجد ارگ ، خانه سیستانی ارگ، خانه جنوب گذر سیستانی ارگ، خانه یهودیهای ارگ، خانه میر اکبر ارگ، خانه فرمانده قشون ارگ ، انبار ارگ و برخی فضاهای پراکنده دیگر
باغ شهر بم :
کشور ایران و سرزمین های مجاور آن در کمربند خشک دنیا قرار گرفته است . به همین علت بخش بزرگی از سرزمین های ایران در اقلیم خشک و فراخشک واقع شده است. کویرهای بزرگ لوت و دشت لوت کویر سطح وسیعی از بخش های میانی ، میانه شمالی و جنوبی را در بر گرفته است. مهمترین ویژگی های اقلیمی این نقاط کمبود بارندگی و بارش های نامنظم، تبخیر و تعرق ، طولانی بودن فصل گرم و پایین بودن میزان آب در جریان های سطحی است . این شرایط باعث شده که پیوسته ساکنین آن برای تعدیل هوای گرم و خشک و کاستن از اثرات نامطلوب آن به باغ سازی و ایجاد فضای سبز مبادرت ورزند. منطقه کرمان و به طور ویژه شهر بم نیز از این قاعده خارج نیست. همجواری این شهر با یکی از خشک ترین کویرهای دنیا یعنی کویر لوت باعث شده میزان رطوبت به طور قابل توجهی کاهش یابد . ساکنین این شهر نیز به تجربه دریافته بودند که تنها راه تامین حداقل رطوبت برای حیات و مقابله با طبیعت تنگ دست اجرای باغ و فضای سبز در پیرامون محیط زندگی است. رنج این مشکل به دلیل وجود منابع آبی غنی زیرزمینی به خوبی هموار شد . ساختار زمین ریخت شناسی دشتی که موقعیت شهر بم در آن گزینش شده به گونه ای است که از یک طرف تمامی آب های فصلی رو زمینی را به آن موقعیت هدایت می کند و از سویی دیگر وجود دو پدیده ی زمین شناختی با نام های «گسل باغچمک» در شرق و «گسل / بم – بروات» در غرب با جهتی شمالی – جنوبی باعث تجمیع آب های زیر زمینی در این دو موقعیت شده و امکان بهره برداری از آن با مکانیسم اجرای قنات و با صرف کمترین سرمایه، کار و نیروی انسانی به آسانی صورت گیرد. جمع این عوامل به گذشتگان این خطه امکانی داد تا با آسودگی خاطر به اجرای باغ در داخل و پیرامون شهر مبادرت ورزند. آب دهی قنوات این منطقه در حجمی انبوه باعث شکل گیری پروژه های باغ سازی بزرگی شد که کمتر در دیگر نقاط کشور میتوان نظایر آن را یافت. وجود واژه باغ در نام محلاتی چون «باغ خان» «باغ دروازه» و «باغ دشت» « باغ چال کره» بهترین بیان در شرح چهره ی عمومی شهر بم است. پاره ای از روایات شفاهی بر وجود باغات بزرگی دلالت دارد که گاه در گزارش آنها افسانه سرایی نیز شده است. باغ به خوبی بزرگی و عظمت آن را بیان می کند.
اسناد باستان شناسی در فواصل دور و نزدیک به بم نشانه هایی از این باغ های بزرگ را تایید می کند. در شهر بم نیز به رغم اجرای شبکه ی معابر و خیابان ها یا تفکیک باغ ها بین وراث در گذشته هنوز هم میتوان پیوستگی و وجود باغ های بزرگ را درک کرد. به رغم شهرت مرکبات بم پوشش عمومی باغ های این شهر هم اینک به نخلستان ها تعلق دارد. حجم انبوه فضای باغات و پوشش فراگیر خط سبز در نماهای افقی و عمودی باعث شد که شهر بم از استانداردهای یک «باغ شهر» برخوردار گردد و در سال 1383 به یکی از قابلیت های منظر فرهنگی تبدیل شده و پس از آن با لحاظ پاره ای ضوابط و شرایط الزام آور بخشی از اثر ثبت جهانی بم و منظر فرهنگی آن به شمار آید.
این شهر تنها شهر ایرانی است که به عنوان (بم و منظر فرهنگی آن) در سال 2004 میلادی در نشست بیست و چهارم میراث یونسکو در این نهاد بین المللی ثبت شده است . به همین دلیل یونسکو نظارت دقیق و مستقیمی بر آثار تاریخی و ساخت و سازهای این شهر حتی شمار نخل های موجود در آن دارد و در فاصله های زمانی خاصی بازرسان خود را برای بررسی شهر به این منطقه اعزام می کند. منظر فرهنگی به منطقه جغرافیایی گفته میشود که چشم انداز آن حاصل کار مشترک طبیعت و انسان باشد. رابطه طولانی میان بشر و محیط زیست وی ، موجب تعامل فرهنگی نزدیکی میان این دو بوده و به منظور حفظ تنوع و گوناگونی این تعامل مناظر فرهنگی به عنوان میراث جهانی ثبت می شوند. تاکنون 66 منظر فرهنگی جهانی در یونسکو به ثبت رسیده است. مناظر فرهنگی به طور عمده به 3 گروه اصلی زیر دسته بندی می شوند:
1. آثاری که تماماً و عامدانه به شکل امروزین به دست بشر ساخته شده اند.
2. آثاری که در اثر یک نیاز اولیه ایجاد شده و در طول زمان به شکل فعلی در آمده اند.
3. آثار طبیعی که به دلیل وجود یک ویژگی مذهبی و یا هنری برای بشر ارزش فرهنگی خاصی یافته اند.
فرهنگ به مثابه میراث اجتماعی انسان و وجه تمایز او از سایر موجودات به شمار می آید . توسعه فرهنگی یکی از ابعاد مهم توسعه است و توسعه در سایر ابعاد وابسته به آن می باشد و ارزیابی فرهنگ و تحولات فرهنگی تنها با بکارگیری شاخص های مناسب امکان پذیر می باشد.