نگاهی به سبک بنای مسجد ملک
هزار سال معماری کرمان
مسجد ملک از قدیمی ترین مساجد کرمان می باشد. این مسجد درجنوب شرقی شهر، در حاشیه جنوبی خیابان امام واقع شده است.
مسجد؛ پیشینه ای حدود یک هزار سال دارد و اولین مسجد جامع شهری مرکزی اجتماعات کرمان شناخته شده و از آثار تاریخی مهم کرمان و از جاذبه های گردشگری و فرهنگی این مرز و بوم است.
مسجد ملک از بناهای قرن پنج هجری است که در زمان حکومت سلجوقیان ساخته شده است. بنیان گذار این مسجد، ملک توران شاه سلجوقی است. وی در سال چهارصد و نود (ه.ق) فوت نمود. گفته می شود آرامگاه در حوالی مسجد ملک است و برخی هم نوشته اند که در محل برج سلجوقی در شمال شرقی مسجد می باشد.
در بررسی سبک مسجد ملک باید گفت، سر در ورودی و اصلی مسجد ملک هم اکنون درب شمالی است. درب قدیمی مسجد چوبی و کم ارتفاع بوده و فلسفه کم بودن ارتفاع این درب زورخانه های قدیمی، این بوده که افراد هنگام وارد شدن به مسجد سری به نشانه تعظیم خم کنند و بعد داخل شوند.
بنای مسجد به صورت چهار ایوانی است. ایوان بزرگ قبله که در ضلع غربی مسجد قرار دارد، مهمترین قسمت های به جا مانده از دوران سلجوقی و در عین حال عظیم ترین ایوان مسجد است. در این ایوان از کاشی کمتر استفاده شده و کلیه نماها و پیشانی طاقی و ستون ها و پوشش گنبد از آجر ظریف و تراش خورده و نقوش مرسوم دوران سلجوقی است. ایوان مذبور در سال هزارو دویست و هشتادو پنج ق.به همت مرتضی قلی خان وکیل الملک ثانی حاکم کرمان تعمیر شد.
زلزله سال 1360 خساراتی بر ایوان غربی وارد کرد؛ اما در عوض بعد از این واقعه و گچ برداری از بدنه ایوان به منظور تعمیرات اساسی، نقوش دوران سلجوقی که تلفیقی است از گچ و آجر و همچنین نماسازی بدنه ستون ها و کتیبه هایی که با خط بسیار زیبای کوفی نوشته شده است.
آن چه که هنگام ورود به ایوان نظرهر بیننده ای را به خود جلب می کند، محراب داخل ایوان است که تاق آن منقش کاری شده و در دو طرف محراب دو بادگیر بزرگ قرار دارد که برای خنک نگه داشتن ایوان در فصل تابستان ساخته شده است.
در طرف قبله محرابی بوده که مربوط به قرن دوم یا سوم دوران اسلامی است و به احتمال زیاد به دستور یکی از حکام آل بویه این مسجد را گچ بری و توسعه داده اند. اما سلجوقیان برای هماهنگی بیشتر این قسمت با ضلع غربی، مسجد را تخریب کردند؛ اما محراب را از بین نبرده اند. در طول مدت حدود هزار سالی که از تاریخ بنای مسجد ملک می گذرد، توسط حکام و افراد خیر تغییراتی در ایوان ها و دیگر قسمت های مسجد مذکور صورت گرفته که از آن جمله می توان به تعمیراتی که در دوران حکومت حکام صفویه و قاجار در این مسجد انجام شده است اشاره کرد.
به گفته کارشناسان میراث فرهنگی، ایوان غربی مسجد در دوران سلاجقه به صورت راسته و شبیه ایوان جنوبی بوده؛ اما در بازسازی دوران قاجاریه به صورت ایوان گنبددار در آمده است. دو مناره هم در طرفین آن جای داشته که آثار راه پله های آن هنوز باقی است و گویا این مناره ها در حادثه ای فرو ریخته اند. عده ای از کارشناسان وقوع این حادثه و فرو ریختن این مناره ها را مربوط به دوران صفویه می دانستند و گروهی مربوط به دوران قاجاریه.
منابع
معماری اسلامی – رابرت هیلن برند
هنر و معماری اسلامی – رابرت هیلن برد
معماری اسلامی ایران در دوره سلجوقیان – دکتر غلامعلی حاتم
تاریخ هنر و معماری ایران- محمد یوسف کیانی
محله های قدیمی شهر کرمان- محمد دانشور
تاریخ کرمان- احمد علی خان وزیری
راهنمای آثار تاریخی کرمان- باستانی پاریزی