چلنگری یا همان آهنگری، تلفیقی از هنر و صنعتی است برای تولید ابزار و ادوات کشاورزی و دامداری، محصولات تزئینی و کاربردی با شکل دادن به فلز حرارت‌دیده. چلنگری بیش از آنکه صنعت باشد، هنری است که چلنگران آن را در حافظهٔ تاریخی هنرهای دستی کشور ماندگار کرده‌اند. به چلنگری آهنگری سنتی یا هنر آهنگری هم می‌گویند. نشانی سرراست چلنگری همان محصولات فرفورژه است.

 

تعریف مختصر و مفید چلنگری

چلنگری (Art metal) از جمله هنرهای سنتی و بسیار اصیل ایرانی است که طی آن صنعت‌گر با فرم دادن به فلز حرارت‌دیده، ابزارهای کشاورزی یا محصولات تزئینی می‌سازد. همان‌طور که از نام انگلیسی آن برمی‌آید وجه هنری بر وجه صنعتی غلبه دارد. اکثر ما چلنگری را با نام فرفورژه می‌شناسیم؛ محصولاتی که زمانی بازار را اشباع کرده، خانه‌ها را زینت داده و رستوران‌ها و سفره‌خانه‌ها را نونوار کرده بود. حالا اما اکثر این وسایل یا گوشهٔ انباری هستند یا به قولی از مد افتاده‌اند. چلنگری همهٔ توانش را به‌کار گرفت، اما ناچار به گوشه‌ای رانده شد و در رقابت با دیگر محصولات مدرن هنری قافیه را باخت. چلنگران نیز دست یا از کار کشیده‌اند و یا برای دل خودشان در کارگاه‌های کوچک چکشی بر آهن می‌کوبند.

 

راه و رسم چلنگری

استاد چلنگری قطعات آهن را در کوره‌های دستی نرم می‌کند و با چکش به آن شکل می‌دهد. به‌نظر می‌رسد چلنگری همان آهنگری باشد. اما این کار با آهنگری یک تفاوت آشکار دارد. آهنگران کارهای سنگین را انجام می‌دهند؛ اما چلنگران ابزارهای خرده‌‌ریزه می‌ساختند. ساخته‌های چلنگران ابزارهایی است مانند: چاقو، انبر، سیخ، سه‌پایه‌های آهنی، زنجیر، سنبه، منقل، درفش، چفت، اسکنه (ابزار فلزی درودگران)، تملیک (تسمهٔ آهنی)، جوالدوز، انواع محصولات مورد نیاز کشاورزی و دامداری نظیر داس، چکش، میخ طویله، دهان‌بند گاو نمونه‌های سبک وزن دیگر.

 

ابزار کار چلنگری

مواد اولیهٔ مصرفی در محصولات چلنگران آهن و بعضی اوقات فولاد بود. چلنگری ابزار ساده‌ای هم داشت: کوره‌ای گلی، چرخ سنگ، چکش‌، قیچی و سندان. چلنگران قطعهٔ فلزی را در کوره می‌گذاشتند تا گداخته و نرم شود. سپس آن را با انبر می‌گرفتند و با چکش روی سندان می‌کوبیدند تا شکل دلخواه‌شان به‌دست بیاید. پیداست که این کار نیاز به نیرو و ورزیدگی بسیار داشت. به‌ویژه نشستن کنار کوره‌ٔ سوزان، توان‌فرسا و رنج‌آور بود. دمای کوره می‌بایست بیش از هزار درجه باشد تا آهن سخت، ذوب و نرم شود. از همین‌روست که چلنگری هنر شکل دادن به فلزات سخت و سرد است. آهن سخت در دستان چلنگران به ابزاری تبدیل می‌شد که شکل هنرمندانه‌ای داشت و به‌کار روزمرگی‌های زندگی می‌آمد. سوختی که چلنگرها به‌کار می‌بردند، زغال چوب یا زغال سنگ بود. با ظهور سایر سوخت‌های فسیلی نظیر نفت کوره، نفت سفید و گاز، چلنگران ترجیح می‌دادند به‌سبب قیمت مناسب‌تر و کاربرد آسان‌تر از این دست انرژی‌ها استفاده کنند. آنان در کنار دست خود تغاری (ظرفی) سفالین پر از آب می‌گذاشتند. قطعه‌ای را که با انبر از درون کورهٔ دستی بیرون آورده بودند، درون این تغار می‌گذاشتند تا گرمای سوزان آن گرفته شود. تا زمانی که فلز به شکل دلخواه درنمی‌آمد، بارها آن را داخل کوره می‌بردند و چکش‌کاری را روی آن تکرار می‌کردند.

 

قدمت و خاستگاه چلنگری

چلنگری از پیشه‌های باستانی ایران است. هرچند تاریخ روشنی برای آغاز این پیشه گفته نشده، اما شاید از همان زمان که انسان آهن را کشف کرد، هنر چلنگری هم متولد شد. ابزارهای فلزی کوچکی که در جای‌جای گستره‌های باستانی ایران یافت شده، گواه بهره‌گیری فراوان پیشینیان از این هنر-صنعت است. با توجه به ماهیت زندگی مردمی که دامداری و کشاورزی داشتند گفته می‌شود دورهٔ چلنگری با تشکیل جوامع شهری و روستایی هم‌زمان بوده‌ است. نگاهی به هنرهای دستی و میراث استان‌های مختلف کشور نشان می‌دهد تهران، همدان و کرمانشاه شهرهایی هستند که چلنگری در آنها به‌صورت حرفه‌ای و کاربردی انجام می‌‌شد. در بازار میثم استان خراسان‌جنوبی هم کارگاه‌های چلنگری زیادی فعالیت داشت.