درحالی‌که پس از گذشت نزدیک به ۲۰ سال، تنها حدود ۳۰ درصد از طرح جامع تهران عملیاتی شده است، بار دیگر شورای‌عالی شهرسازی و معماری با همان ترکیب مدیریتی گذشته خبر از اقداماتی برای بازنگری در این طرح داده است. خبری که منتقدان به طرح گذشته و نحوهٔ مدیریت آن پروژه را نگران کرده است. «سیدامیر منصوری»، استاد دانشگاه تهران و رئیس پژوهشکدهٔ هنر، معماری و شهرسازی «نظر» که یکی از این منتقدان است، در نشست «طرح جامع تهران، درس‌ از گذشته، ترسیم مسیر آینده» در ابتدای سخنان خود با اشاره به اقداماتی که حول بازبینی طرح جامع تهران صورت می‌گیرد، گفت: «مثل سال ۱۳۸۳ که به نقدهای اهل فن به طرح جامع، بی‌توجهی شد، اکنون هم می‌بینیم که هشدارها با اقدامات تمرکزگرا، فن‌سالارانه و بروکراتیک تحت‌عناوینی مانند بازبینی و… نادیده گرفته شده و بار دیگر احتمال تهیهٔ طرح‌های ناکارآمد جدید برای توسعهٔ شهری را افزایش داده است.»

 

او با اشاره به مکانیزم‌های مدیریت تولید طرح جامع تهران و کج‌سلیقگی‌هایی که طرح جامع را از یک محتوای قابل‌اجرا محروم کرد، گفت: «طرح جامع تهران در زمان خود حدود ۷۰ تا ۸۰ میلیارد تومان هزینه برداشت. در جلسه‌ای که چندهفته پیش در سالگرد این طرح برگزار شد، مسئولان فعلی نهاد راهبری و پایش طرح‌های توسعهٔ شهر تهران، از اجرایی شدن ۲۷ درصد طرح گفتند که این میزان هم بیشتر مربوط به طرح‌های نیمه‌تمام گذشته بود که در طرح جامع جدید گذاشته شد. به بیان دیگر، اگر طرح جامع نبود هم احتمالاً در طول ۲۰ سال همین میزان پروژه به پایان می‌رسید. علت این شکست، نحوهٔ مدیریت پروژهٔ طرح جامع تهران و سر باز زدن از پاسخ به پرسش منتقدان دربارهٔ علت نادیده گرفتن بافت فرسوده در این طرح بود.»

 

او با تأکید بر اینکه انتظار می‌رود در سال ۱۴۰۲، مدیران این طرح خطاهای گذشته را تکرار نکنند، گفت: «جلسه‌ای که دو هفته پیش به مناسبت سالگرد این طرح برگزار شد، درواقع یک زنگ خطر بسیار بزرگ بود؛ چراکه با وجود حضور همهٔ تصمیم‌گیران طرح جامع در آن، هیچ‌یک به خطری که شهر را تهدید می‌کند، اشاره نکردند و همچنان سازوکارهای بازتولید طرح جامع، خام و ساده‌اندیشانه است. بنابراین، امیدواریم مدیران فعلی از منازعات جناحی دست بکشند تا از تکرار اشتباهات گذشته جلوگیری شود.»

 

شرایط بحرانی برای برنامهٔ توسعهٔ شهر تهران 

منصوری با بیان اینکه تهران شرایط بسیار بحرانی را در نسبت با برنامه‌های توسعه از سر می‌گذراند، اضافه کرد: «ما در شرایط بسیار بحرانی و خطرناک نسبت به برنامهٔ توسعهٔ شهر تهران هستیم که ساده‌اندیشی دربارهٔ حل معضلات آن درد را دوا نمی‌کند. مدیران باید از استبداد رأی به‌نفع منافع شهروندان و محرومان بگذرند و یک مکانیزم سالم، علمی و صادقانه را برای اجرای این طرح پیش بگیرند. طرح جامع تهران ۸۶ محصول یک ذهن مدیریتی ناکارآمد بود که با رویه‌ای غیرکارشناسی وجههٔ قانونی به خود گرفت و عاملی شد که برای اینکه امروز جوان تهرانی به‌دلیل تبعیض‌ها نمی‌تواند زندگی کند و صاحب‌خانه شود.»

 

هفت خطای مدیریتی در اجرای طرح جامع تهران

رئیس پژوهشکدهٔ هنر، معماری و شهرسازی «نظر» با اشاره به چند خطای اجرایی و مدیریتی در طرح جامع تهران که باید از آن درس گرفت، بیان کرد: «اولین خطا، رویکرد مدیر‌محوری به‌جای کارشناس‌محوری بود. به این معنی که بیش از آنکه اولویت با نگاه‌های کارشناسانه باشد، مدیر طرح جامع بود که برای شهر بدون بهره‌گیری از منابع کارشناسی تصمیم‌گیری می‌کرد. همین رویکرد هم باعث شد که چیزی تحت‌عنوان پهنه‌بندی در تهران علَم شود که هیچ مبنا و مرجع علمی ندارد. این رویه هم امکان فساد را بیشتر و هم یک سند شهرسازی را به‌شدت تفسیر‌پذیر کرد.» او دومین خطا در اجرای طرح جامع را تشریفاتی بودن شورای راهبری معرفی کرد: «خطای دوم، تأسیس یک شورای راهبری تشریفاتی بود که در آن تعارض منافع بیداد می‌کرد. به‌نحوی که رئیس هیئت‌مدیرهٔ شرکت مشاوری که پیمانکار طرح بود، در این شورای راهبری حضور داشت. یعنی خودش، خودش را راهبری می‌کرد.» منصوری خطای سوم را گم شدن مسئولیت‌ها و شفاف نبودن رویه‌ها در اجرای این طرح دانست:‌ «مشخص نبود چه کسی چه مسئولیتی دارد و به‌طور کلی کار را آنقدر پیچیده می‌کردند که مشخص نمی‌شد چه کسی چه پیشنهادی داده و چگونه تصویب شده است.»

 

او یکی دیگر از عوامل شکست طرح جامع را برخورد امنیتی و محرمانه با آن دانست: «خطای چهارم، محرمانگی طرح جامع و برخورد امنیتی با آن بود. در‌حالی‌که در تمام دنیا این طرح‌ها را در اینترنت می‌گذارند تا همه در مورد آن نظر بدهند.» به گفتهٔ او، خطای پنجم مدیران وقت پروژه، ابهام در روش‌ها و معیارهای تصمیم‌گیری بود که بیش از هرچه مصلحت‌محور بود: «ما می‌پرسیدیم پس چرا نام طرح را طرح ساختاری و راهبردی گذاشته‌اید؟ شما طرحی را نوشته‌‌اید که در ابتدای آن هدف تعریف نشده و نمی‌دانیم قرار است به کجا برسد. می‌گفتند مصلحت این است!»

این کارشناس حوزهٔ معماری منظر، در ادامه گفت: «خطای ششم، حذف منتقدان بود. مدیران در آن دوره به‌شدت از انتقاد می‌ترسیدند و مدام به منتقدان انگ می‌چسباندند. من به مسئولان فعلی گوشزد می‌کنم که دوباره در این دام‌ها نیفتند که منتقدان را برانند و منافع شهروندان را فدای بله‌قربان‌گویی نکنند. خطای هفتم هم در این وضعیت، افزایش فساد و رشوه بود.»

 

«بازبینی» طرح جامع باید مسئله‌محور باشد

منصوری در آخر به مدیریت طرح جامع تهران توصیه کرد: «مدیران فعلی برای اینکه اشتباهات گذشته را تکرار نکنند، باید سه اصل را حفظ کند. اصل اول این است که این طرح باید دانش‌بنیان باشد و اصلاً قابل پذیرش نیست که تحت‌عناوینی مانند مصلحت و… متخصصان را مرعوب کنند و باید آدم‌هایی در حد و اندازهٔ این طرح آورده شود که دانا و شجاع باشند. اصل دوم این است که «بازبینی» طرح جامع باید مسئله‌محور باشد و به‌موازات آن ما باید قانون شهرسازی را اصلاح کنیم. همچنین وابستگی مدیریت شهری به فروش تراکم و ساخت‌و‌ساز باید از بین برود؛ چراکه تراکم‌فروشی هر رشتهٔ ریسیده‌ای را پنبه می‌کند. از سویی مسئلهٔ زلزلهٔ تهران ازآنجاکه اهمیت توجه به بافت فرسوده را در دل جای می‌دهد، باید در رأس مسائل شهر تهران قرار بگیرد. همچنین، مسئلهٔ آلودگی هوا که مردم را می‌کشد، باید در مورد توجه طرح جامع باشد. درنهایت ما نمی‌توانیم اصلی‌ترین دغدغهٔ ساکنان شهر یعنی مسکن را نادیده بگیریم؛ چراکه با طرح جامع فعلی راه را بر آن بسته‌ایم. اصل سومی که باید توسط مدیران طرح جامع حفظ شود، اصل شفافیت و غیرمحرمانگی است که اگر مسئولین در اتاق‌های شیشه‌ای تصمیم بگیرند، تفوق حاصل می‌شود.»

 

آلودگی هوای تهران، حاصل طرح جامع است

ناصر براتی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین دیگر سخنران این نشست در ادامه با انتقاد از بی‌توجهی مسئولان به عناصر اصلی شهرسازی بیان کرد: «این آلودگی هوای تهران، حاصل طرح جامع است. برخی می‌گویند شهرسازی یعنی ساختن ظرف و نباید به مظروف کاری داشت. خود این حرف، برای محکوم کردن این نگاه کافی است. شما نمی‌توانید برای یک کسی که می‌خواهد یخچالش را در یک جعبه بگذارد، جعبهٔ کفش بسازید. شما نمی‌توانید به فرهنگ، اقتصاد، مدیریت بحران، تاریخ، محیط زیست و… کاری نداشته باشید، اما جعبهٔ آن را بسازید.» براتی با بیان اینکه مردم از فرآیند تصمیم‌گیری دربارهٔ طرح جامع حذف شده بودند، گفت: «برخی می‌گویند مردم چه می‌دانند که از آنها دربارهٔ شهرسازی بپرسیم. شما گذاشتید مردم بفهمند؟ تمام فرآیندهای شهرسازی بدون حضور مردم باطل است. بزرگترین اتفاقی که طی ۷۰ سال اخیر در علم شهرسازی رخ داده، این است که مردم از بیرون دفاتر شهرسازی به داخل آن هدایت شده‌اند. اما شهرسازها در ایران، شهر را با آدم‌هایش نمی‌بینند و فرهنگ، تاریخ، اخلاق، فلسفه و… را از کالبد شهر جدا کرده‌اند.» او درنهایت با اشاره به اینکه مردم باید در فرایند‌های شهرسازی دخیل باشند، گفت:‌ «برای اینکه بی‌سوادی‌های محیطی از بین برود، باید کاری کرد که مردم حذف نشوند و بتوانند درباره‌ٔ رویه‌های شهری نظر بدهند. باید از تکرار رویه‌های بسیار مخرب، فرسوده، ناکارآمد و خیانت‌آمیزی که مردم را نادیده می‌گیرد، دست کشید و بستر و روش‌های جدیدی به‌کار گرفت تا عدالت فضایی ایجاد شود؛ در غیر این‌صورت، ادامه دادن در این بستر فرسوده راه به جایی نمی‌برد.»