کاهش تنوع زیستی با نگاه اقتصادی به جنگل

ایجاد روشنه‌های بزرگ ناشی از دخالت‌های انسانی، زمینه را برای حضور غالب گونه‌های گیاهی مهاجم مانند تمشک و سرخس و افزایش گونه‌های درختچه‌ای مثل ازگیل و ولیک فراهم می‌کند

۲۲ آذر ۱۴۰۲، ۲۱:۳۶

|پیام ما| تعریف مورد اجماع فعلی از جنگل، آشکارا بر سنگ بنای نگاه اکونومیک استوار شده است و کارکردهای اکولوژیک جنگل را به رسمیت نمی‌شناسد. تجربهٔ عملی در ساختار مدیریتی و حفاظتی جنگل‌های کشور هم بیانگر این است که بیش از ۹۳ درصد سطح جنگلهای کشور به‌دلیل عدم همخوانی با مبانی اقتصادی و به‌طور مشخص ناتوانی در تولید چوب، از چتر حمایتی نگرش «جنگلداری» محروم و به‌نوعی رهاشده هستند.

جنگل‌ها در ایران شرایط مساعدی ندارند و این امر بر هیچ‌کس پوشیده نیست، برای بهبود شرایط سازمان منابع‌طبیعی در کنار فعالیت‌های همیشگی خود، به‌دنبال کاشت یک میلیارد نهال است،‌ گروهی از کارشناسان طرح‌های جنگلداری در شمال را پیشنهاد می‌دهند و گروه دیگری راهکار را در جنگلداری اکولوژیک می‌دانند. «پیام ما» در این دو سال کوشیده است دیدگاه‌‌ کارشناسان مختلف را پوشش دهد. این‌بار سراغ مقاله‌ای به‌عنوان «تحلیلی بر طرح‌های جنگلداری در ایران و لزوم تحول جنگلداری اکونومیک به جنگلداری اکولوژیک» نوشتهٔ «حنیف‌رضا گلزار»، کارشناس ارشد تحقیقات مؤسسهٔ تحقیقات خاک و آب کشور و «الهام صدیقی»، دانش‌آموختهٔ محیط زیست و آمایش سرزمین و پژوهشگر دانشگاه سمنان رفته است.

نگارندگان این پژوهش با انتقاد از طرح‌‌های جنگلداری مبتنی‌بر نگاه اقتصادی،‌ این رویکرد را دارای پیامدهای اکولوژیک می‌دانند که یکی از آنها به توان ترسیب کربن در خاک جنگل برمی‌گردد. «بهره‌برداری چوبی از جنگل‌ها با هر هدفی که صورت گیرد، به‌دلیل افزایش «حجم روشنه» در پی کاهش تراکم تاج پوشش و تنک‌سازی جنگل (از جمله افزایش روشنهٔ ناشی از برداشت و حذف تاج درختان کهنسال در فرآیند بهره‌برداری) افزون‌بر فاکتورهای زیستی می‌تواند بر فاکتورهای غیرزیستی مانند دما، وقوع یخبندان، مقدار رطوبت هوا و رطوبت خاک نیز اثر بگذارد. در پهنه‌های جنگلی با ایجاد و افزایش روشنه، شدت نور و حرارت واردشده به اکوسیستم محیط افزایش می‌یابد. برخورد مستقیم ریزش‌های جوی سبب افزایش رطوبت خاک و لاش‌برگ‌ها شده و مجموع کارکرد این تغییرات تحمیل‌شده بر اکوسیستم، منجر به کاهش حجم هوموس خاک و انتقال مواد غذایی از لایهٔ آلی به لایهٔ معدنی خاک می‌شود. کاهش حجم هوموس و مواد آلی در پی فرآیند معدنی شدن، می‌تواند خاک جنگل را از منبع ذخیره‌کنندهٔ کربن به منبع تولیدکنندهٔ کربن تبدیل کند.»

البته گلزار و صدیقی تأیید می‌کنند که دربارهٔ مقدار کربن ترسیب‌یافته در خاک‌های جنگلی شمال ایران مطالعات جامعی انجام نشده، ولی برخی مطالعات پراکنده بیانگر این است که ارتباط معنی‌دار و مشخصی بین حجم تودهٔ سرپا با مقدار کربن ترسیب‌یافته در خاک وجود دارد. «برای نمونه مقدار کربن ترسیب‌یافته در خاک جنگل‌های ناحیهٔ «دلدره» در جنگل‌های گلبند با ۳۱۲ مترمکعب حجم سرپا تا عمق ۳۰ سانتی‌متری معادل ۱۵۹.۵ تن در هکتار برآورد شده که این مقدار در خاک جنگل‌های ناحیهٔ «توسکاچال» با میانگین حجم سرپای ۱۵۶ مترمکعب نزدیک به ۷۹ تن در هکتار برآورد شده است».

فارغ از ترسیب کربن، نگارندگان این پژوهش تأثیر جنگلداری اقتصادی بر تنوع زیستی را بررسی کرده و در این زمینه آورده‌اند: «ایجاد روشنه‌های بزرگ (روشنه‌های بزرگتر از ۳۰۰ تا ۶۰۰ مترمربع)، ناشی از دخالت‌های انسانی به‌دلیل تغییر شرایط محیطی داخل روشنه، زمینه را برای حضور غالب گونه‌های گیاهی مهاجم مانند تمشک و سرخس و افزایش گونه‌های درختچه‌هایی مثل ازگیل و ولیک فراهم می‌کند؛ چراکه سطح بیش از حد روشنه‌ها سبب گسترش گونه‌های علفی و چوبی نامناسب و ناخواسته در روشنه‌های جنگلی می‌شود. با افزایش مساحت روشنه در جنگل‌های هیرکانی-کاسپیانی ایران، از فراوانی نونهال گونه‌های راش و ممرز کاسته و بر فراوانی نونهال‌های گونهٔ پلت افزوده می‌شود.»

آنها در بخش دیگری از پژوهش خود به تأثیر جنگلداری اقتصادی و کاهش کمیت و کیفیت منابع آب پرداخته‌اند: «یکی از با ارزشترین خدمات اکوسیستم‌های جنگلی تولید آب شیرین است. حوضه‌های آبریز جنگلی و تالاب‌ها، سه‌چهارم آب شیرین قابل دسترسی جهان را برای تأمین نیازهای خانگی، کشاورزی، صنعتی و اکولوژیکی فراهم می‌آورند. به‌طوری‌که در ایالات متحدهٔ آمریکا بیش از ۵۰ درصد آب تولیدی وابسته به حوضه‌های آبخیز جنگلی است. بررسی‌ها در ایران نشان می‌دهد هر هکتار از عرصه‌های جنگلی در حوضهٔ آبخیز دارابکلا در جنگل‌های هیرکانی-کاسپیانی نیز سالانه معادل سه هزار و ۲۲۴ مترمکعب آب شیرین تولید می‌کند.»

آنها همچنین در این پژوهش تأکید کرده‌اند که پوشش جنگلی متراکم با هدایت آب باران به سفره‌های آب زیرزمینی نقش مهمی در کاهش تولید رواناب سطحی دارد. بنابراین، هر اقدامی که موجب کاهش تراکم جنگل‌ها شود، موجب افزایش تولید رواناب سطحی و کاهش حجم آب واردشده به سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود. «در حوضهٔ آبخیز دارابکلا در شمال ایران نیز بیشترین حجم رواناب سطحی تولیدی به مقدار سه هزار و ۷۴۳ مترمکعب در هکتار مربوط به عرصه با کاربری انسان‌ساخت بوده و پس از آن کاربری‌های زراعی با سه هزار و ۶۰۱ و باغی با سه هزار و ۵۹۲ مترمکعب رواناب تولیدی در سال در جایگاه بعدی قرار دارند. حجم رواناب سطحی تولیدی در پوشش جنگلی این حوضهٔ آبخیز نیز برای جنگل‌های نیمه‌متراکم معادل دو هزار و ۹۶۰ و برای جنگل‌های متراکم دو هزار و ۶۰۲ مترمکعب در هکتار برآورد شده است.»

به گفتهٔ گلزار و صدیقی افزون بر این مقدار، کیفیت آب تولیدی در جنگل نیز همبستگی و اثرپذیری اثبات شده‌ای از مقدار تراکم تاج پوشش جنگلی دارد و پس از برداشت شدید چوب در خاک‌های با زهکشی مناسب، تلفات عناصر غذایی از خاک افزایش می‌یابد. «بهره‌برداری از چوب جنگل به‌شیوهٔ قطع یکسره، غلظت آنیون‌ها و کاتیون‌ها، نظیر آهن، منگنز، پتاسیم و فسفر و کلسیم، نیترات، هدایت الکتریکی و غلظت اکسیژن محلول در رواناب تولیدی در جنگل را افزایش می‌دهد و سبب کاهش کیفیت آب می‌شود. جنگل‌های هیرکانی-کاسپیانی شمال ایران نیز از این امر مستثنی نیستند و با کاهش پوشش تاجی و گیاهی در اثر بهره‌برداری، مقدار پارامترهای هدایت الکتریکی، غلظت املاح محلول در آب و مقدار کاتیون‌ها و آنیون‌ها افزایش می‌یابد و سبب کاهش کیفیت رواناب می‌شود.»

نگارندگان این پژوهش پیشنهاد می‌دهند که به‌جای ادامهٔ طرح‌های «جنگلداری» که دید اقتصادی دارد و در آن توجه به خدمات اکوسیستمی جنگل نادیده گرفته می‌شود، طرح‌های «جنگلبانی» با رویکرد بوم‌شناسانه جایگزین شود. «رویشگاه جنگلی تنها درخت و چوب نیست، بلکه مجموعه‌ای پیچیده و به‌هم‌وابسته‌ای است که از آبخوان‌ها، لایه‌های سنگ بستر، مواد مادری، افق‌های خاک زیرین و سطحی، میکرو و ماکرو ارگانیسم‌های موجود در خاک، لاش‌برگ‌های انباشته‌شده روی سطح خاک، گونه‌های علفی یکساله، علفی چندساله، گونه‌های درختچه‌‌ای با ارتفاع کمتر از پنج متر، درختی با ارتفاع بیشتر از پنج متر، هوا و اقلیم بالادست این پوشش گیاهی به‌همراه جامعهٔ حیات‌وحشی که در سطح خاک یا روی شاخ و برگ این پوشش گیاهی زندگی می‌کنند و البته جوامع محلی انسانی که در حاشیه یا درون این جنگل‌ها زندگی می‌کنند، تشکیل شده است.»

از نظر آنها «طرح‌های جنگلداری» اکولوژیک‌محور با توجه به پیامدهای زیان‌بار ناشی از گرمایش زمین، بر مبنای نگاه اکولوژیک و کارکردهای زیستی جنگل استوار شده و آشکارا درصدد حذف نگاه صرفاً اقتصادی مبتنی‌بر برداشت چوب از جنگل است. «در این نگرش مهندسی جنگلداری به‌تنهایی به‌عنوان رشته‌ای آکادمیک به تولی‌گری صرف امور جنگل نپرداخته، بلکه برای تحقق کارکردهای اکولوژیک جنگل نیاز است تا مجموعه‌ای از متخصصین در گرایش‌های مختلف اکولوژی و اقتصاد در ارتباطی هماهنگ و تنگاتنگ با یکدیگر، مدیریت و حفاظت از جنگل‌ها را عهده‌دار شوند تا از این راه، دانش جنگل و شیوه‌های حفاظت از این اکوسیستم پیچیده را از تخصصی انحصاری به دانشی میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای تبدیل کند. بی‌گمان ورود مستقیم این دانش‌ها در حوزهٔ مدیریت و حفاظت جنگل، می‌تواند به بقا و حفاظت مؤثرتر از جنگل‌ها با هدف حفظ چشم‌اندازهای زمین، حفظ کانون‌های آبساز، حفظ زیستگاه‌های گیاهی و جانوری با هدف پایداری تنوع زیستی و حفظ جنگل‌ها به‌عنوان وزنهٔ تعادل برای گرمایش زمین کمک شایانی کند. البته این دیدگاه بدون همراهی سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی و دولت‌ها امکانپذیر نخواهد بود.»

از نظر گلزار و صدیقی استیلای نگاه «جنگلداری» اکونومیک بر ساختار مدیریتی و تخصصی کشور ما منجر به این شده که از نزدیک به دو میلیون هکتار از جنگل‌های شمال تنها برای نیمی (یک میلیون هکتار)، و از میان بیش از ۱۴ میلیون هکتار پوشش جنگلی کل کشور تنها برای هفت درصد طرح مدیریتی تعریف شود. «بیان خلاصهٔ این رویکرد آن است که ساختار مدیریتی جنگل‌های کشور تنها معطوف به جنگل‌های دارای توان تولید چوب بوده و نزدیک به ۱۳ میلیون هکتار از جنگل‌های فاقد توان تولید چوبِ کشور به‌دلیل غیراقتصادی بودن از گردونهٔ مدیریتی دستگاه متولی منابع طبیعی کشور خارج شود. این درحالی‌است که جنگلداری اکولوژیک فارغ از توان تولید چوب یا اقتصادی و غیراقتصادی بودن حجم سرپای توده‌های جنگلی، همهٔ سطوح و عرصه‌های جنگلی کشور را با توجه با کارکردهای اکولوژیک این رویشگاه‌ها مورد توجه قرار می‌دهد و برمبنای آن اقدام به تدوین طرح و برنامه می‌کند.»

از نظر این دو کارشناس جنگلداری اکولوژیک که خود گزاره‌ای برگرفته از مسئلهٔ مهم فلسفهٔ اخلاق در محیط زیست است، همهٔ گونه‌های جانوری و گیاهی زیستمند در رویشگاه جنگلی را به‌عنوان اجزای تشکیل‌دهندهٔ اکوسیستم جنگل به رسمیت می‌شناسد. «حاکمیت چنین دیدگاهی در رویشگاه‌های جنگلی به‌عنوان حلقهٔ اتصال همهٔ اجزای تشکیل‌دهندهٔ زیست‌بوم جنگلی با ارکان تشکیل‌دهندهٔ جنگل، فرآیند توالی جنگل را تضمین می‌کند. مدیریت جنگل‌های کشور به‌ویژه در ناحیهٔ رویشی هیرکانی با دیدگاه چوب‌محور طی نزدیک به شصت سال گذشته موجب شده تا بهره‌برداران به‌دلیل تمایلات و اهداف صرفاً اقتصادی تمایلی به درک و احترام گذاشتن به دیگر کارکردهای جنگل و به رسمیت شناختن این کارکردها از جمله تولید آب شیرین، ترسیب کربن مازاد جو، حفظ تنوع زیستی، جلوگیری از سیلاب‌های فصلی و تعدیل‌کنندهٔ کیفیت آب و هوا و البته تبدیل و ذخیره‌کنندهٔ انرژی خورشید به مادهٔ سبز یا ایجاد چشم‌اندازهای ویژه و متمایز را نداشته باشند.»

آنها همچنین تأکید دارند که طرح دیدگاه «جنگل‌شناسی همگام با طبیعت» نیز به‌دلیل تأکید بر تولید پایدار چوب مبتنی‌بر ویژگی‌های اکوسیستم -دست‌کم در حد ایده- و همچنین تأکید بر ضرورت دخالت‌های تهاجمی در جنگل با هدف «جوان‌سازی» یا ایجاد «شادابی» و مهمتر از آن عدم تضمین برای تأمین منابع مالی مورد نیاز مدیریت جنگل از محل منابع چوبی تولیدشده، از پشتوانهٔ چندان محکمی در دو بخش اکولوژیک و مالی برخوردار نیست و بر این اساس، ممکن است از قابلیت تعمیم به‌عنوان روش جایگزین «طرح‌های جنگلداری» به تمامی نواحی رویشی کشور برخوردار نباشد. این شیوه به‌دلیل گره زدن هزینه‌های حفاظت با درآمدهای تولیدات چوبی حتی قابل تعمیم به همهٔ رویشگاه‌های جنگلی در ناحیهٔ هیرکانی-کاسپیانی نیز نیست.

به اشتراک بگذارید:

برچسب ها:

آب زیرزمینی، آمایش سرزمین، جنگلداری، حفاظت از جنگل، گرمایش زمین، محیط زیست