«چیت» یا «نی چیت» حصاری  از نی است که سیاه‌چادر را با آن محافظت می‌کنند. گاهی هم نقش پارتیشن امروزی را دارد و داخل سیاه‌چادر را به قسمت‌های مختلف تقسیم می‌کند. «نی چیت» بافی هم هنری است به درازای عمر کوچ‌نشینی. نی و موی بز، مواد اصلی چیت است که هنرمندانه به هم بافته می‌شود. هنرمندان عشایر لبه‌های چیت را با موی بز دور دوزی می‌کنند و وسط نی‌ها را هم با موی بز در شکل‌ها و نقش‌های مختلف به هم می‌بافند.

 

«نی چیت بافی» چیست؟

«نی چیت» برای حفاظت و تزیین بیرون سیاه چادر، جدا کردن قسمت‌های مختلف فضاهای داخل چادر یا  دور تا دور آغل گوسفندان به دو صورت ساده و رنگی استفاده می‌شود. این محصول بعد از گلیم به‌عنوان زیرانداز و همچنین به‌عنوان حصاری برای سیاه چادر عشایری کاربرد دارد. برای تولید «نی چیت» از پشم رنگی و نی‌های نازک و بلند (حصیر) استفاده می‌شود. نقش‌های بافته شده نی‌چیت نیز بیشتر به‌ صورت ذهنی باف و انتزاعی است. دانه‌های نی انتخاب شده را پس از دسته‌بندی از نظر رنگ و اندازه به‌وسیله پشم رنگی یا ساده از ابتدا تا پایان می‌پیچند. نی‌های پیچیده شده را کنار هم قرار داده و به ‌وسیله نخ‌های پشمی می‌بافند و تبدیل به دیوار پر نقش و نگاری می‌شود که به آن نی‌چیت می‌گویند. گاهی هم از کامواهای رنگی نیز برای تولید این محصول استفاده می‌شود که نوع نامرغوب آن برای آغل گوسفندان کاربرد دارد.

 

مزایای نی چیت

چیت یک نوع عایق گرما و سرماست، زیرا در بافت آن از موی بز استفاده می‌شود. در فصل سرما، وقتی باران به چیت‌ها می‌خورد و مرطوب می‌شود، نی ها به هم می‌چسبد و عایقی برای ورود سرما به داخل سیاه‌چادر می‌شود. در فصل گرما هم نی چیت‌ها کمک حال است. به این شکل که در گرما، نی‌ها منبسط می‌شود و از هم فاصله می‌گیرند و باعث عبور هوای خنک به داخل چادر می شود. نی چیت‌هایی که دور تا دور سیاه چادر عشایر قرار می‌گیرد از ورود گرد و خاک به داخل سیاه چادر هم جلوگیری می‌کند. شاید مهم‌ترین مزیت چیت این است که جلوی تابش مستقیم آفتاب به چادر را می‌گیرد و اجازه نمی‌دهد گرمای آفتاب به داخل چادر نفوذ کند. در ساعاتی از روز و همچنین شب‌ها، وقتی لبه‌های چادر را بالا می‌زنند تا هوای خنک به داخل بیاید، ضمن آنکه مانع ‌دیده شدن درون‌ چادر از ‌بیرون ‌می‌شود، هوای خنک را از لابه‌لای خود عبور می‌دهد.

از آنجا که عناصر سازنده چیت از طبیعت گرفته می‌شود و استحکام و بافت فشرده‌ای دارد، در طول زمان دیرتر فرسوده و مستهلک می‌شود. همچنین به علت داشتن موی بز باعث دور شدن عقرب، حشرات و مار می‌شود. استحکام چیت آن را در برابر باد نیز مقاوم کرده‌است.

  

خاستگاه نی چیت بافی

هنری که با دستان هنرمند عشایر پیوند خورده باشد، در مسیر کوچ عشایر دیده می‌شود. اولین خاستگاه این هنر هم در کهگیلویه و بویراحمد است. بعد از آن باید رد پای نی چیت‌ بافی را در فارس، خوزستان، ایلام، لرستان، کرمانشاه و چهارمحال و بختیاری دنبال کرد. نی چیت‌بافی در کرمانشاه با چیخ (یا چیق) بافی یاد می‌شود. جالب است بدانیم که به زیستگاه عشایر هم آلاچیق می‌گویند، زیرا آلا به معنای سقف سیاه چادر عشایر است و دیواره سیاه چادر هم که با چیق محافظت می‌شود. این‌گونه است که نام آلاچیق معنا می‌گیرد.

 

قدمت نی چیت‌بافی عشایر

پژوهشگران در جست‌وجوی قدمت چیت‌بافی از 8 هزار سال پیش یاد می‌کنند. آثار  این بافت حصیری با قدمتی حدود ۸ هزار سال یعنی هزاره ششم قبل از میلاد و در تپه‌های علی‌کوش در شهرستان دهلران ایلام به دست آمده است. به عبارت دیگر عشایر برای دیوار چادرهایشان به نی‌چیت نیاز داشتند و بیراه نیست اگر قدمت نی چیت‌بافی را با تاریخ چادرنشینی یکسان بدانیم.

 

هنر دست زنان عشایر

بافت نی‌چیت در زندگی عشایری توسط زنان انجام می‌شود. زنان و دختران نی‌ها را از اطراف رودخانه جمع‌آوری می‌کنند. نی لازم را از اطراف رودخانه‌ها فراهم و سپس آن را می‌ترکانند و به دو قسمت تقسیم می‌کنند به طوری که پهنای هر قسمت یک تا دو سانتی متر می‌شود. سپس تعدادی سنگ برای پیچیدن تار و پود به دور چیت مهیا می‌کنند. از نخ‌های پشمی برای بافت استفاده می‌شود؛ بانویی که از همه بیشتر زیردست است و چیت بافی تبحر دارد این کار را آغاز می‌کند و نی چیت‌بافی با کمک دیگر بانوان پیش می‌رود. ابزار و وسایل ‌مورد استفاده‌ در نی چیت‌بافی ‌از چند وسیله ساده ‌و ‌ابتدایی‌نظیر داس، انواع کارد، سوهان، درفش‌، قیچی، سوزن‌ و… بیشتر نمی‌شود. چیت هم به شکل ساده بافته می‌شود و هم نقش دار. چیت نقش دار حدود 8 ماه طول می‌کشد تا آماده شود. بافندگان طرح را در خاطر دارند و به صورت ذهنی می‌بافند. طرح‌های ذهنی هم معمولا از محیط اطراف الهام گرفته می‌شود و شکل پرندگان، گیاهان، حیوانات و نقش‌های هندسی را شامل می‌شود. در روزگاران گذشته رسم بود که نی چیت‌های سیاه چادر نوعروسان و تازه دامادها را تزیین می‌کردند.

 

اینجا چراغی روشن است

روزگاری همه ساکنان روستای «تنگ آب» شهرستان باشت در کهگیلویه و بویراحمد از هنر نی چیت‌بافی درآمد داشتند، اما همه آنان به مرور زمان به دلایل مختلف رو به دامپروری آوردند و با نی چیت‌بافی خداحافظی کردند. چندی است یک خانواده چهار نفره ساکن روستا با تلاش برای حفظ میراث پدری خود توانستند این هنر را در روستا احیا کنند. حالا تولیدات این خانواده افزون بر تامین بخشی از نیاز مناطق عشایری کهگیلویه و بویراحمد، محصولات مورد نیاز عشایرنشینان چهارمحال بختیاری، فارس و خوزستان را تولید و ارسال می‌کنند. «رحیم محمدی» پدر 43 ساله خانواده در فضای محدود خانه خود کارگاه کوچکی راه‌اندازی کرده است و قرار است در صورت دریافت تسهیلات بانکی کارگاهش را توسعه دهد.

در لرستان هم به دلیل گستره وسیع حضور عشایر نی چیت بافی کمابیش در جریان است. معاون صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان به «پیام ما» می‌گوید که چیت‌بافی در استان رایج است و مشکل عمده عشایر برای ادامه این هنر را در برداشت نی از کنار رودخانه‌ها می‌داند. «عباس حمزه‌ای» ادامه می‌دهد: «عشایر در مسیر خود گاهی با محدوده حریم که از سوی محیط‌زیست مشخص شده مواجه می‌شوند و اجازه برداشت نی را ندارند.» او معتقد است این هنر ظرفیت بالایی برای عرضه در معماری و جداسازی فضاها دارد، اما هنوز امروزی و کاربردی نشده، هر چند در نمایشگاه‌های تولیدات عشایر حتما نی چیت بافی حضور دارد.