سال ۱۳۹۶ بود که در عملیات عمرانی پیاده‌راه‌سازی میدان امام‌خمینی(ره) همدان خبر رسید آثار باستانی مربوط به دورهٔ مادها کشف شده است. این آثار بعد از قریب صد سال کاوش در جهت کشف بقایای هگمتانه با بیش از دو هزار و ۵۰۰ سال قدمت به دست آمد و سال ۱۴۰۱ همزمان با نخستین روز از هفتهٔ دولت اولین سایت‌موزهٔ کشور در این میدان با ۱۴ میلیارد تومان اعتبار به بهره‌برداری رسید. سایت‌موزهٔ میدان امام‌خمینی(ره) شهر همدان در زمینی به مساحت یک‌هزار و ۳۰۰ مترمربع با اسکلت فلزی، نماسازی با آجرنما و کف‌سازی با سنگ گرانیت در مکانی ایجاد شد که لایه‌های تاریخی در آن مستتر بود و آثاری از سه هزار سال قبل تاکنون را می‌توان در آن دید. با این پیش‌فرض که زیر بافت میدان آثار تاریخی وجود دارد و احتمال می‌رود روزی موزه‌ای مشابه موزهٔ لوور پاریس در این محل ایجاد شود، سایت‌موزهٔ همدان به‌گونه‌ای طراحی شده است که در آینده به‌عنوان درب ورودی این طرح قرار گیرد. همان‌موقع هم مسئولان اعلام کرده بودند که در محدودهٔ میدان امام‌خمینی(ره)، با توجه به سایت‌موزه‌ای که در این محوطه پیدا شده، ممکن است در هر خیابان نزدیک آن، به آثاری باستانی برخورد کنیم. حالا و بعد از گذشت هفت سال از این اتفاق، در نزدیکی این میدان و در جریان عملیات پیاده‌راه‌سازی خیابان باباطاهر یکشنبه، ۱۶ اردیبهشت، یک بنای تاریخی در عمق ۱.۵ متری زمین کشف شد و روند اجرای عملیات را متوقف کرد. «سجاد علی‌بیگی»، رئیس پژوهشکدهٔ باستان‌شناسی، نیز در نشست خبری که چندروز پیش برگزار شد، اعلام کرد روز شنبه، ۲۲ اردیبهشت، مجوز کاوش در خیابان باباطاهر به «محمد شعبانی»، کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، استان همدان داده شده است و این کاوش‌ها حالا دو روزی است که شروع شده.

 سایت‌موزه به‌شرط قابلیت

معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی همدان نیز دو روز پیش در گفت‌وگو با «ایسنا» از آغاز کاوش در خیابان باباطاهر همدان خبر داده و گفته بود کارهای مقدماتی کاوش نظیر ترانشه‌گذاری و فریز محدوده انجام شده است.

به‌گفتهٔ «حمیدرضا حیدری»، در آن قسمت از پروژه که آثار تاریخی کشف شده است و باید کاوش انجام گیرد، عملیات پیاده‌راه‌سازی متوقف شده و به‌عبارتی محدوده فریز شده است.

به‌گفتهٔ حیدری، دو طرف خیابان حفاری شده است و اگر پس از انجام کاوش آثار درخوری کشف شود و قابلیت داشته باشد، سایت‌موزهٔ کوچکی ایجاد می‌شود تا اشیای تاریخی در معرض دید عموم قرار گیرد و درواقع به جاذبه‌ای برای بافت تاریخی همدان و کل استان تبدیل شود.

 شواهد مشکوک از سفال‌های پیش ‌از تاریخ

کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث ‌فرهنگی استان همدان در گفت‌وگو با «پیام ما» از رسالهٔ دکتری خود صحبت می‌کند که منجر شده پایش به کاوش‌های باستان‌شناسی میدان امام‌خمینی‌(ره) و خیابان باباطاهر همدان باز شود.

«محمد شعبانی» با بیان اینکه رسالهٔ دکتری‌اش دربارهٔ «بررسی و تحلیل توالی استقراری و پهنه‌های شهر همدان در دوره‌های مختلف تاریخی و اسلامی بوده است» توضیح می‌دهد: «درواقع دنبال بررسی این موضوع بودم که شهر همدان چه دوره‌هایی آثار داشته است و حد و حدود بافت مسکونی همدان در همان دوره‌هایی که در آن سکونت جریان داشته تا کجاها ادامه داشته است.»

او که از سال ۱۳۹۵ این مطالعات را با کاوش‌های میدان امام‌خمینی(ره) آغاز می‌کند، در این باره می‌گوید: «این منطقه اولین نقطه‌ای خارج از محدودهٔ تپهٔ هگمتانه و مسجد جامع در شهر همدان بود که بافت مسکونی شهر کاوش می‌شد و درواقع اولین جایی بود که نشانه‌ها و شواهد عصرآهن۳ یا دورهٔ ماد همدان را به‌دست آوردیم و به همین دلیل هم فکر کردم رسالهٔ دکتری‌ام را به کاوش در این منطقه اختصاص دهم تا بتوانم در هر نقطه از بافت مسکونی و شهری که عملیات گودبرداری یا مجموعه‌ای از اقدامات عمرانی انجام می‌شود، مطالعهٔ باستان‌شناسی انجام دهم و آن نقطه را به‌عنوان یک نقطهٔ مطالعاتی در نظر بگیرم.»

شعبانی حالا بعد از هفت سال مطالعه و کاوش از سال ۱۳۹۶ تا کنون، بیش از ۳۸۰ نقطه از شهر را مطالعه کرده است و می‌گوید با این مطالعه توانسته تاریخ شهر همدان را به‌شکل مستند و از منظر باستان‌شناسی احصا کند: «همچنین حد و حدود بافت مسکونی شهر را در هر دوره‌ای که مسکونی بوده، پیدا کردم و توانستم نقشه‌های پهنهٔ شهری همدان را در هر دوره‌ای مشخص کنم.»

او تأکید می‌کند که براساس مطالعات انجام ‌شده، همهٔ اطلاعاتی که منابع مکتوب تاریخی دربارهٔ استقرار شهر همدان می‌دادند و می‌گفتند این شهر از دورهٔ ماد شکل گرفته است، کاملاً مستند بود: «اولین لایه‌های استقراری همدان که روی سطح خاک بکر اتفاق افتاده بود، مربوط به دورهٔ ماد یا عصر آهن۳ بود. البته به شواهد مشکوکی از سفال‌های پیش‌ازتاریخ هم دست پیدا کردم، اما چون محدود بود، از شواهد پیش‌ازتاریخ تا دورهٔ ماد هنوز به ارتباطی نرسیده‌ام. این مسئله همچنان در حد گمانه و سؤال است که دنبال جواب آن هستیم.»

 دوره‌های شهرنشینی همدان

اولین دوره‌های شهرنشینی در همدان طبق منابع مکتوب و طبق مطالعه‌های کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان همدان، از عصر آهن شروع می‌شود و بدون قطع و مستمر تا دورهٔ معاصر ادامه دارد. درواقع، شهر همدان یک بازهٔ زمانی دو هزار و ۷۰۰ ساله استمرار داشته و شهرنشینی در آن برقرار بوده است.

شعبانی با این توضیح از پهنهٔ ۸۰ هکتاری همدان در عصر آهن۳ هم خبر می‌دهد و می‌افزاید: «با توجه به این مطالعه‌ها می‌توان گفت گسترده‌ترین پهنهٔ شهری همدان در دوره‌های تاریخی متعلق به دورهٔ اشکانی است که بیش از ۱۶۰ هکتار پهنهٔ شهری داشته. یا اینکه دو رودخانهٔ آلوسجرد و دیوین که از مرکز شهر عبور می‌کنند، فاکتورهای اصلی شکل‌گیری شهر هستند و بافت اصلی شهر بین این دو رودخانه شکل گرفته.»

او در ادامه با بیان اینکه چند نقطه از مناطقی که در رسالهٔ دکتری‌اش مورد مطالعه بوده، در محدودهٔ خیابان باباطاهر است، می‌گوید بررسی‌های صورت گرفته در میدان امام‌ خمینی‌(ره) نشان می‌دهد هستهٔ اصلی شهر بین زون خیابان باباطاهر و عباس‌آباد قرار دارد و به همین دلیل احتمال اینکه بیشترین حجم داده و لایه‌های تاریخی شهر در همین محدوده باشد، وجود دارد.

کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث ‌فرهنگی استان همدان با بیان اینکه «هگمتانه» در یک دورهٔ اشکانی در حاشیهٔ محدودهٔ مسکونی شهر ساخته شده است، ادامه می‌دهد: «اما بافت قدیمی شهر در دو طرف خیابان باباطاهر قرار دارد و امیدواریم کاوش‌های در حال انجام یا کاوش‌هایی که در آینده اتفاق می‌افتد، اطلاعات لازم را در اختیار ما بگذارد و بتوانیم شواهد بیشتری از آثار تاریخی همدان به‌ویژه دورهٔ مادها یا هر دورهٔ تاریخی به‌دست آوریم.»

او دلیل اهمیت باستان‌شناسی شهری در همدان را این‌طور توضیح می‌دهد: همدان به پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین شهره است، اما در سطح شهر فقط آثاری متعلق به دورهٔ معاصر و متأخر قرون اسلامی وجود دارد و به‌جز هگمتانه دوره‌های دیگر تاریخی شهر هنوز مشخص نشده است و شواهدی از دوره ساسانی، سلوکی و هخامنشی شهر را نداریم.

شعبانی تأکید می‌کند این کاوش‌ها کاملاً در راستای برنامهٔ مدیریتی پروندهٔ ثبت جهانی است؛ زیرا در محدودهٔ عرصه و حریم، پروندهٔ ثبت جهانی هگمتانه و مرکز تاریخی همدان صورت می‌گیرد و مجموع اطلاعات به‌دست‌آمده و مستندها به وزین‌تر شدن این پرونده کمک خواهد کرد.

 باستان‌شناسی شهری و چالش‌ها

باستان‌شناسی شهری یکی از گزارش‌های باستان‌شناسی است و حالا کاوشی که در همدان در جریان است نیز در این دسته‌بندی جای می‌گیرد؛ کاوش در میان مردم و جایی که بافت مسکونی قرار دارد.

کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث ‌فرهنگی استان همدان به تجربهٔ خود در این باره اشاره می‌کند و می‌گوید: «اولین‌بار که کلنگ من در محدودهٔ شهری به زمین خورد، در کوچهٔ جراحان خیابان باباطاهر در میدان امام‌ خمینی(ره) بود. آنجا واقعاً به‌شکل عینی دیدم که باستان‌شناسی، دیدن باستان‌شناسان با شکل و شمایل خاص و لباس‌های مخصوص و اقدامی که در وسط شهر انجام می‌شود، چقدر برای مردم عادی جذابیت دارد. متوجه شدم این موضوع چقدر می‌تواند تأثیرگذار باشد و به آگاهی مردم و درعین‌حال باستان‌شناس کمک کند و حتی ‌رویکردهای منفی چون گنج‌یابی را کاهش دهد. البته این گرایش درعین‌حال سختی‌هایی هم دارد که از جمله آنها فشار عملیات عمرانی برای هرچه سریع‌تر انجام شدن کاوش‌هاست.»

شعبانی ادامه می‌دهد: «من مطمئن هستم اگر سایت‌موزهٔ میدان امام‌خمینی(ره) را نداشتیم، خیلی از مردم همدان نمی‌توانستند درک کنند اولین شواهد از دورهٔ ماد در شهر همدان از این منطقه به‌دست آمده است. یا اینکه دو هزار سال پیش در دورهٔ اشکانی تدفین جنین انسان را با یک احترام خاص داشتیم. اگر اینها نمود پیدا نکند، مردم مطلع نمی‌شوند.»