از در و پنجرههای چشمنواز در معماری ایرانی خبری نیست
جای خالی «گرهچینی» چوب
۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۳، ۲۰:۴۳
سیر نشدن از تماشای درها و پنجرههای مساجد قدیمی مثل مسجد نصیرالملک شیراز یا زیبایی خیرهکنندهٔ منبرهای چوبی به لطف هنر گرهچینی چوب است؛ آنجا که شکلهای هندسی با آهنگی یکنواخت و نظمی حسابشده کنار هم چیده میشود. گرهچینی چوب که با کنار هم قرار گرفتن قطعات کوچک چوب ایجاد میشود، هنری است که این روزها حال خوشی ندارد و چنان در سراشیبی فراموشی است که کمتر هنرمندی سراغی از آن میگیرد.
زیبایی این هنر در تکرار منظم قطعات هندسی برشخوردهٔ چوب که گاهی با شیشههای رنگی نیز درآمیخته میشود، دیده میشود. هرچه این گرهها یا همان برشهای چوب ظریفتر باشند، از نظر هنری باارزشتر است. در بناهای مذهبی، کاخها و سراها، جلوههایی از این هنر سنتی برایمان به یادگار مانده است.
گرهها چگونه کنار هم چیده میشود؟
برای ساخت وسیلهای با هنر گرهچینی، هنرمند اول گره موردنظر را با توجه به اندازهٔ کار طراحی و ترسیم میکند. در مرحلهٔ بعد از قسمتهای موردنیاز گره رسمشده، الگو یا قالببرداری میشود و چهارچوب یا کارگاه در اندازهٔ موردنظر ساخته میشود. سپس گرهها که از اتصال کوچک چوب هستند، بهصورت زبانهای به یکدیگر قفل میشوند. در هنر گرهچینی برای اتصال قطعات از میخ و چسب استفاده نمیشود و فقط به کمک زبانه و ضربه، قطعاتی که سوهان کشیده شدهاند، درون هم قرار میگیرند. اثر گرهچینی در پایان پرداخت میشود. برای گرهچینی از تکههای چوب به رنگ خام استفاده میشود و هیچ رنگی به آن اضافه نمیشود.
هفت نوع گره
اجزای گره هم شامل آلت و لقط است. واحد کار در گره، آلت نامیده میشود که همان خط مرزی اطراف لقطهاست. لقط هم به شکلهای مختلف گره گفته میشود که از خطهای مستقیم و براساس قاعدهای منظم به شکلهای هندسی درآمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقطها میتوانند ساختهشده از چوب یا شیشه باشند. انواع گره شامل هفت نوع تند، کند، شل، تند و شل، کند و شل، پیلی و درودگری است که هریک از آنها طرح و زمینههایی بسیار دارند که از کنار هم قرار گرفتن چند نوع آلت بهطور منظم و با قواعد گوناگون در زمینههای مختلف، شکل میگیرند.
از بهترین نمونههای هنر گرهچینی چوب میتوان عمارت چهلستون، هشتبهشت و خانههای تاریخی نظیر خانهٔ اعلم، شیخالاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانههای تاریخی کاشان همچون خانهٔ طباطباییها، خانهٔ عباسیان، خانهٔ بروجردیها و تعدادی دیگر از این انواع خانهها در یزد و مسجد نصیرالملک شیراز را نام برد
آثار گرهچینی چوب که با بهکارگیری انواع گره خلق میشود به دو بخش گرهچینی توخالی (مشبک) و گرهچینی توپر تقسیم میشود. در گرهچینی توخالی (مشبک) زهوارها براساس طرح منظم هندسی و متناسب با اضلاع تشکیلدهندهٔ گره برش میخورد و بدون استفاده از چسب در یکدیگر جفت و درنهایت طرح هندسی نمایان میشود. در این نوع گرهچینی از میان اضلاع گرهها (آلتها) هوا و نور جریان دارد. گاهی نیز متناسب با شکل هندسی حاصل از فاصلهٔ میان آلتها، شیشههای رنگی قرار داده میشود که آرایهٔ آن به حساب میآید.
کاربرد هنر گرهچینی
اشیایی که با هنر گرهچینی ساخته میشوند، معمولاً شامل در، پنجره، نور گیر، منبر، نرده، میز، قسمتهایی از صندلی، سر در، قاب، جدا کننده (پارتیشن) و مواردی از این دست است. اکثر آثار گرهچینی بهصورت مسطح مشاهده میشوند و از طرحها و نقوش هندسی بهویژه گرهها و همچنین طرحهایی با خطوط منحنی برخوردارند. ارسی یا پنجرهٔ ارسی نیز نوعی پنجرهٔ ساختهشده با شیشههای رنگی و گره است؛ پنجرههایی که در زمان زند و قاجار بیشترین استفاده و از نظر جنبههای هنری اهمیت بالایی داشتند.
ابزار هنر گرهچینی
برای این هنر از گونههای مختلف چوب با استحکام مناسب مانند چنار، عناب، گردو، ملچ، گلابی، راش، آزاد و مشابه آن استفاده میشود. بهترین مادهٔ اولیهٔ ساخت گرهچینی که مورد توافق استادکاران چوب است، درخت چنار است؛ زیرا بافتی منسجم و مقاومت بالایی دارد. البته از چوب نارنج، گلابی، گردو، عناب و از چوب درختهای جنگلی ایران، از نوع آزاد و راش نیز برای ساخت گرهچینی استفاده میشود. هنرمندان هر استان و شهری از چوب بومی منطقهٔ خود بهعنوان مصالح گرهچینی استفاده میکردند، مثلاً در اصفهان، کاشان و یزد بیشتر از چوب چنار استفاده میشد و در استان مرکزی استفاده از چوب گردو. برای استفاده از انواع چوب در گرهچینی باید چوبها را در مدت زمان پنج تا شش سال در انبار نگهداشت تا کاملاً خشک شود. بعد از اینکه چوب خشک شد، آن را در ابعاد مورد نظر برش داد. ازآنجاکه هنر گرهچینی با چوب سروکار دارد، ابزار خاصی هم میخواهد. ابزارهای اندازهگیری شامل پرگار، خطکش، نقاله، ابزارهای برش شامل انواع اره، ابزارهای پرداخت شامل انواع سوهان، ابزارهای سوراخکاری شامل انواع مته و درفش، ابزارهای تراش شامل انواع رنده و مغار و ابزارهایی مانند چکش پلاستیکی، گیرهٔ دستی برای هنر گرهچینی لازم است.
تاریخچهٔ گرهچینی
گرهچینی چوب از هنرهای ظریفی است که از اوایل دورهٔ اسلامی در ایران رایج بوده است و برخی پژوهشگران احتمال دادهاند استفاده از این هنر از دوران خلفای عباسی آغاز و در قرن ششم تا هشتم هجری قمری در مصر و سوریه متداول شد و از همان زمان به ایران رسید. براساس شواهد و آثار موجود پیشینهٔ هنر گرهچینی در معماری ایران به دورهٔ سلجوقی و صفوی بازمیگردد. از این سبک کار معمولاً در ساخت درهای اماکن مقدس، مقبرهها و منبرها استفاده میشد.
نمونههای دیدنی گرهچینی چوب
هنرمندان خاستگاه هنر گرهچینی چوب را همدان میدانند. بااینحال در روزگار اوج این هنر که دوران صفوی بود، هنرمندان شهرهای دیگر نیز دست به خلق آثار ماندگاری با این هنر زدند. از بهترین نمونههای هنر گرهچینی چوب میتوان عمارت چهلستون، هشتبهشت و خانههای تاریخی نظیر خانهٔ اعلم، شیخالاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانههای تاریخی کاشان همچون خانهٔ طباطباییها، خانهٔ عباسیان، خانهٔ بروجردیها و تعدادی دیگر از این انواع خانهها در یزد و مسجد نصیرالملک شیراز را نام برد. این هنر هندسی نقوش سال ۱۴۰۰ در شهرستان بروجرد تحتعنوان «مهارت و فنون گرهچینی چوب بروجرد» در فهرست آثار ملی ناملموس به ثبت رسید. منبر چوبی مسجد جامع بروجرد متعلق به قرن یازدهم هجری و در امامزاده جعفر(ع) بروجرد بهقدمت عهد صفوی، ارسیهای خانهٔ حاتمی با قدمت دورهٔ زندیه هم از آثار هنری دیدنی گرهچینی چوبی است.
دورهٔ آموزشی تنها هنرمند گرهچینی چوب در همدان
احیای هنر گرهچینی چوب در مهد این هنر یعنی همدان از ۱۰ سال پیش آغاز شد و حالا پنج کارگاه گرهچینی چوب در این استان فعال است. این را معاون صنایعدستی ادارهٔ میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان همدان به «پیام ما» میگوید. «هاشم مظاهری» معتقد است برای احیای هنر چندصدسالهٔ همدان این تعداد کارگاه کافی نیست و از برنامههای امسال این است که دورهٔ آموزشی را جدیتر شروع کنند. هاشم مظاهری میگوید: «هماکنون یک استادکار پیشکسوت برای آموزش این هنر در همدان مشغول کار است.» اینکه چرا این هنر با شدت بهسمتوسوی منزوی شدن پیش رفت؟ بهگفتهٔ مظاهری، ظهور شتابان آلومینیوم و آلیاژهای متنوع برای ساخت در، پنجره، میز و صندلی است که دیگر جایی برای هنر گرهچینی چوب باقی نگذاشته. با فراگیر شدن استفاده از در و پنجرههای آهنی و آلومینیومی که در ساختمانهای امروزی کاربرد دارد، کمکم صنایع چوب و در و پنجرههایی که با هنر گرهچینی ساخته میشوند، به فراموشی سپرده شد. استفاده از این هنر کهن در معماری امروزی خلاقیت جوانان را میطلبد. هزینهبر بودن و صرف وقت طولانی برای ساختن یک اثر با گرهچینی چوب نیز مزید بر علت است. مظاهری میگوید تغییر دکوراسیون داخلی و استفاده از ام.دی.اف نیز باعث طرد شدن این هنر شده است. تهیهٔ مستنداتی مانند کتاب از هنرهای در حال فراموشی، آموزش رایگان هنرجویان، حضور هنرمندان و استادان هنرهای در حال فراموشی در نمایشگاهها از اقداماتی است که میتواند این هنر را احیا کند.
برچسب ها:
پیشنهاد سردبیر
سرمایهگذاری در معدن بازنده
مطالب مرتبط
حوزۀ آب و انرژی، نیازمند دمیدن روح گفتمانی تازه است
انتخاب وزیر نیرو باتوجهبه مسئلۀ اجتماعی آب
آیندهٔ ایران در گرو مدیریت مطلوب محیط زیست
اطلاعرسانی یک طرفه درباره کابینه آینده
بررسی پرونده هگمتانه در کمیته میراث جهانی یونسکو
گندمکاران هنوز طلبکارند
رییس حفاظت محیط زیست سقز:
۵۳ شکارچی متخلف در سقز دستگیر شد
جنگلهای خامی طعمه حریق شد
ورود کمیسیون کشاورزی مجلس به آتشسوزی جنگلها
ابلاغ برنامه به استانهای غبارخیز
تدوین برنامه ۱۰ ساله مقابله با گردوغبار در ایران
کارشناس ادارۀ کل هواشناسی استان اصفهان پیشبینی کرد:
گرما و آلودگی هوا تا پایان هفته ماندگارند
نظر کاربران
نظری برای این پست ثبت نشده است.
تبلیغات
وب گردی
- با طراحی سایت مشتریان رقیب خود را بدزدید!
- بیماری هاشیموتو چیست؟ علائم و راهکارهای درمان
- نورپردازی کابینت آشپزخانه چه تاثیری بر روحیه افراد دارد؟
- سفر به پوکت بهترین مقصد گرمسیری آسیا با تور تایلند آرزوی سفر
- بورس شمش گلدن ارت ( خانی )
- مقایسه گچبری پیش ساخته پلی یورتان و گچبری پیش ساخته پلی استایرن
- عطر بدون سردرد – 11 عطر مخصوص افراد میگرنی
- گیلکی کناری، پژوهشگر برتر متافیزیک ایرانی بر سکوهای بینالمللی
- چرا رزرو هتلهای 4 ستاره استانبول ارزشمند است؟
- کدام شاخص اقتصادی بیشترین تاثیر را روی پیشبینی قیمت انس طلا دارد؟ بیشتر
بیشترین نظر کاربران
«آفاق آزادی در سپهر تاریخ» در غیاب زیباکلام
بیشترین بازنشر
پربازدیدها
1
به نام حیوانات به کام باغوحشداران
2
آشکارشدن گورهای ماقبلتاریخ هنگام ساخت بزرگراه
3
«بمو» را تکهتکه کردند
4
سوداگران گنج پل تاریخی ۳۰۰ ساله در بابل را تخریب کردند
5
محیطبانها با رد زنی چرخهای موتورسیکلت به شکارچیان رسیدند
دیدگاهتان را بنویسید