اسفند سال 1401 بود که کمیسیون ماده ۵ موضوع قانون شورای‌عالی شهرسازی و معماری استان قم مصوبه‌ای را اعلام کرد که در آن با انکار کامل محدودهٔ ۳۱۵ هکتاری بافت تاریخی، آن را به ۴۰۰ قطعهٔ پراکنده با حریم قرار دادن یک پلاک مجاور آنها تقلیل داد؛ درحالی‌‌که «مفهوم بافت تاریخی» در چارچوب محلات، گذرها و ساکنان‌ بومی‌شان در یک همبستگی کالبدی و اجتماعی، همواره در منشورهای ملی و بین‌المللی مورد تأکید بوده است. اردیبهشت امسال هم مدیرکل حفظ و احیا بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی در اظهارنظری که «مهر‌» آن را منتشر کرد، در این باره تأکید کرد «محدودهٔ بافت تاریخی شهر قم در سال‌های گذشته توسط معاونت میراث‌فرهنگی تعیین و ابلاغ شده است.» همچنین آن‌طور که «فاطمه داوری» اعلام کرد دربارهٔ مصوبهٔ کمیسیون ماده ۵ قم معاونت میراث‌فرهنگی مخالفت جدی خود را اعلام کرده و اقدامات لازم برای هماهنگی و پیگیری از طریق شورای‌عالی معماری و شهرسازی و لغو مصوبه در حال انجام است.

کارزار «نجات بافت تاریخی قم» مدتی پیش شکل گرفت تا مطالبهٔ مدنی برای جلوگیری از تخریب بافت تاریخی قم اتفاق بیفتد؛ مطالبه‌ای که «محمدمهدی کلانتری» دبیر پویش‌های اتحادیهٔ انجمن‌های علمی دانشجویی ‌معماری، مرمت و شهرسازی ایران آن را به ثبت رسانده است و بسیاری از فعالان اجتماعی و میراث‌فرهنگی قم از آن حمایت می‌کنند؛ هرچند کارزار هنوز نتوانسته مانند کارزار نجات بافت تاریخی شیراز امضا جمع کند.
کلانتری در توضیح چرایی شکل‌گیری این کارزار به «پیام ما» سراغ مصوبهٔ کمیسیون ماده 5 می‌رود و می‌گوید: «بافت تاریخی قم 315 هکتار است که مساحت آن سال 1394 در کنار 167 شهر تاریخی دیگر از سوی شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران تصویب و ابلاغ شد و طبق این مصوبه هرگونه توسعهٔ بزرگ‌مقیاس، تعریض و ایجاد معبر و ساخت‌وساز منجر به تخریب بافت ممنوع است. نکته اما اینجاست که این مصوبه عملی نمی‌شود و در خیلی از استان‌ها به‌ویژه در شهرهای مذهبی در طرح‌های توسعهٔ حرم به آن بی‌توجهی می‌کنند.»

دبیر پویش‌های اتحادیهٔ انجمن‌های علمی دانشجویی ‌معماری، مرمت و شهرسازی ایران: در سال‌های اخیر حجم مداخله‌ها در بافت تاریخی قم بسیار زیاد بوده است که از نمونه‌های آن می‌توان به صحن پیامبر (ص)، صحن و پارکینگ در شرق حرم، اتوبان بین‌الحرمین از مسجد جمکران تا حرم حضرت معصومه (س)، خیابان‌هایی مثل خیابان برقعی و حداقل چهار خیابان جدید که قرار است در بافت ایجاد شود،‌ اشاره کرد

او اما دربارهٔ قم به عجیب بودن ماجرا اشاره می‌کند و می‌افزاید: «اواخر سال گذشته کمیسیون ماده 5 شکل گرفت و کلاْ مصوبهٔ بافت تاریخی را کتمان کرد و گفت چیزی به‌نام محدودهٔ بافت تاریخی در قم نداریم و فقط 400 تک‌بنای تاریخی داریم که یک پلاک برایشان حریم در نظر گرفته می‌شود. این مصوبه، بافت تاریخی قم را در شرایطی خطرناک‌تر از شرایط بافت تاریخی شیراز قرار می‌دهد، زیرا در شیراز صحبت از زیر سؤال رفتن بافت تاریخی نبود و فقط تخریب‌هایی در حال رخ دادن بود، اما در قم بافت کتمان شده است. این 400 نقطهٔ ذکرشده نیز بناهای بسیار شاخص هستند، درحالی‌که در قم بیش از دو هزار اثر تاریخی داریم که باید شناسایی شود.»
به گفتهٔ او، در سال‌های اخیر حجم مداخله‌ها در بافت تاریخی قم بسیار زیاد بوده است که از نمونه‌های آن می‌توان به صحن پیامبر (ص)، صحن و پارکینگ در شرق حرم، اتوبان بین‌الحرمین از مسجد جمکران تا حرم حضرت معصومه (س)، خیابان‌هایی مثل خیابان برقعی و حداقل چهار خیابان جدید که قرار است در بافت ایجاد شود،‌ اشاره کرد.
سؤالات بی‌جواب فعالان میراث‌فرهنگی
کارزار «نجات بافت تاریخی قم» درخواست «توقف مصوبهٔ کمیسیون ماده ۵ این استان»، «شکل‌گیری کمیته یا کارگروهی شامل کارشناسان ذی‌صلاح و مدیران شهری به‌منظور بررسی دقیق محدوده و ضوابط و مقررات طرح مشاور و برنامه‌ریزی برای حفاظت و مرمت بناهای ارزشمند بافت»، «ترویج مفاهیم زیست مؤمنانه در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (س)»، «تقویت گردشگری زیارت‌محور با تأکید بر حفاظت از ارزش‌های تاریخی و فرهنگی»، «تهیهٔ طرح ویژهٔ بافت تاریخی قم و مشوق‌های حمایتی در بافت‌ تاریخی» را مطرح کرده است. هرچند «محمدمهدی کلانتری» دبیر پویش‌های اتحادیهٔ انجمن‌های علمی دانشجویی ‌معماری، مرمت و شهرسازی ایران معتقد است کارزار دیر راه‌اندازی شده و به اندازهٔ کافی دیده نشده است، اما یکی از فعالان اجتماعی قم نظر دیگری در این باره دارد.

یک فعال میراث‌فرهنگی:‌ اعلام کرده‌اند بافت تاریخی باید بتواند ضوابط بافت فرسوده را اجرا کند، طبق قانون در بافت فرسوده دو طبقه تشویقی برای ساخت‌وساز داده می‌شود و این یعنی، به‌راحتی جا به جای بافت تاریخی بناهای چهار طبقه ساخته خواهد شد. بعد از این ساخت‌وسازها چطور می‌توانند معابر را تعریض نکنند؟ در زمان تعریض تکلیف دانهٔ تاریخی چه می‌شود؟

از نگاه او، مهمترین تأثیر کارزار تصویب نشدن نهایی طرح کمیسیون ماده 5 در شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران است. هرچند این فعال اجتماعی که نخواست نامش فاش شود، معتقد است فعالیت مدنی که باید از گذشته در قم شکل می‌گرفت، هنوز شکل نگرفته است.
او به تاریخچهٔ ماجرا نگاهی می‌اندازد و به «پیام ما» می‌گوید: «میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و شورای‌عالی معماری و شهرسازی براساس عکس‌های هوایی سال 1330 محدودهٔ تاریخی همهٔ شهرها از جمله قم را تصویب کردند. همان موقع انتقادها در قم شروع شد که این 315 هکتار ارزش تاریخی ندارد، یا محدودیت‌هایی برای مردم ایجاد می‌کند و همین انتقادها موجب شد بعدها محدودهٔ بافت را به 225 هکتار کاهش دهند. ما تصور می‌کردیم مسئولان حداقل بر سر همین 225 هکتار توافق دارند، اما کمیسون ماده 5 آب پاکی را روی دست همه ریخت و اعلام کرد که چیزی به‌نام بافت تاریخی در قم وجود ندارد.»
این فعال اجتماعی و میراث‌فرهنگی با بیان اینکه دانه‌های تاریخی را هم ابتدا 600 و بعد 400 مورد ذکر کرده‌اند، می‌افزاید: «این‌طور که مشخص است، مسئولان حتی به این عدد هم خیلی اعتقاد ندارند. حریم به اندازهٔ یک پلاک در کنار یک خانهٔ تاریخی چه دردی را دوا می‌کند؟ این حریم چه ارزشی دارد؟ اعلام کرده‌اند بافت تاریخی باید بتواند ضوابط بافت فرسوده را اجرا کند، طبق قانون در بافت فرسوده دو طبقه تشویقی برای ساخت‌وساز داده می‌شود و این یعنی، به‌راحتی جا به جای بافت تاریخی بناهای چهار طبقه ساخته خواهد شد. بعد از این ساخت‌وسازها چطور می‌توانند معابر را تعریض نکنند؟ در زمان تعریض تکلیف پلاک (دانه) تاریخی چه می‌شود؟ طبیعی است که بافت اینقدر تغییر می‌کند که ماهیت خود را از دست خواهد داد.»
او در بخش دیگری از صحبت‌های خود تأکید می‌کند که شهرداری و کمیسیون ماده 5 تاکنون به هیچ‌یک از سؤالات و دغدغه‌های فعالان اجتماعی و میراث‌فرهنگی پاسخ واضح نداده‌اند: «این تعداد 400 پلاک تاریخی هم به‌نظر می‌رسد یک عدد باشد، زیرا مشخص است که در ادامه بسیاری از آنها با هماهنگی مسئولان و مالکان تخریب خواهد شد. شیوهٔ برخورد و پاسخگویی به‌خوبی نشان می‌دهد نمی‌خواهند بافت تاریخی را حفظ کنند و برای 400 دانه هم ارزش قائل نیستند.»
این فعال میراث‌فرهنگی به نکتهٔ دیگری هم اشاره می‌کند و آن، ساخت شهرک ویلایی 1 هزار هکتاری «پرنیان» برای زیست مؤمنانه است. او می‌گوید: «نمی‌شود همین 315 هکتار بافت تاریخی که همه‌شان ویلایی است را حفظ کرد؟ چرا اصرار داریم این بافت را تخریب کنیم و جای دیگری خانه‌های ویلایی بسازیم؟»
او با ذکر این نکته که هنوز امیدی هست، تأکید می‌کند: «جامعهٔ نخبگان و دانشگاهی و میراث‌فرهنگی کشور به این موضوع حساسیت نشان داده‌اند، اما حفظ و ثبت یک بافت تاریخی به عوامل مختلفی بستگی دارد. تا جایی که می‌دانم فقط بافت تاریخی یزد ثبت شده است که آن‌هم با تلاش جامعهٔ دانشگاهی و اهتمام ویژه‌شان بوده که جلوی تخریب را گرفتند و حتی از جیب خود برای آن هزینه کردند. بافت قم اما تا همین حالا هم به‌شدت تخریب شده و توسعهٔ حرم به آن آسیب زیادی وارد کرده است. داخل خود بافت هم تغییرات زیادی ایجاد شده و همین کار قم را حتی در مقایسه با شیراز سخت‌تر کرده است. اگر 15 سال پیش حساسیت فعلی ایجاد شده بود، جلوی خیلی از تخریب‌ها گرفته می‌شد؛ اما حالا هم دیر نیست.»
**
بعد از ماه‌ها چانه‌زنی فعالان میراث‌فرهنگی دربارهٔ تخریب نشدن بافت تاریخی شیراز به بهانهٔ توسعهٔ حرم شاهچراغ و مطرح شدن ثبت ملی آن، حالا نوبت به قم رسیده است. در تجربهٔ قم نیز در حالی تأکید بر حفظ دانه‌های تاریخی است که بافت‌های تاریخی با مجموعه‌ای از گذرها، کوچه‌ها، خانه‌ها، مساجد، مکتب‌خانه‌ها، طاق‌ها و ساباط‌ها، سرمایه‌ٔ فرهنگی به‌شمار می‌روند و حفظشان با دو دیدگاه حفظ تمدن و توسعهٔ اقتصاد گردشگری، مفید است.

در آن‌ سوی ماجرا

کارشناس شهرسازی و دفتر فنی استانداری قم پیش از این به «ایرنا» گفته بود: «شهر موجودی زنده‌ و در حال رشد و گسترش است و برای اینکه بتواند به حیات خود ادامه دهد، نیاز دارد که هر روز خود را به‌روز کند. در طول صد سال اخیر بسیاری از بافت‌های تاریخی باارزش به‌تدریج به‌دلیل نادیده گرفته شدن توسط متولیان و عدم ارائهٔ تسهیلات مناسب برای احیا، از بین‌ رفته و تبدیل به بافت فرسوده شده است و مردم ساکن در آنها با مشکلات زیادی مواجه هستند.» «صابر مصورزاده» تأکید کرده بود در طرح کمیسیون ماده 5 قرار است ۲۰۰ هکتار از بافت از محدودهٔ بافت تاریخی خارج شود تا مردم بتوانند ساخت‌وسازهای خود را انجام دهند و شهر از حالت بافت فرسوده خارج شود.
میراث‌فرهنگی قم ۶۷۵ خانه را به‌عنوان خانهٔ تاریخی به کمیسیون ماده 5 استان قم به‌عنوان خانه‌های باارزش معرفی کرده بود که درنهایت حدود ۴۰۰ خانه باارزش احصا شد.