سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور می‌گوید حدود ۶.۵ برابر بیش از ظرفیت مجاز جامعهٔ انسانی از مراتع کشور بهره‌برداری می‌شود. عشایر کشور از گذشته یکی از ذی‌نفعان مهم در بهره‌برداری از مراتع بودند. حالا با وجود این اعداد غافلگیرکننده از برداشت مراتع کشور و ورشکستگی بیش از 60 درصد مراتع کشور، این ذی‌نفعان می‌گویند دولت آنان را در استفاده از مراتع چنان محدود کرده که معیشتشان را تحت‌تأثیر قرار داده است. همچنین، این محدودیت‌ها مدام زمانبندی کوچ را به‌هم می‌زند. اعداد تکان‌دهنده از فقر مراتع و گلایهٔ ذی‌نفعان در شرایطی است که قانون به‌صراحت شیوه‌نامهٔ برداشت از مراتع را اعلام و ابلاغ کرده است، اما مانند همیشه مدیریت تعارض میان حفظ منابع‌طبیعی و نیاز مردم، در این بخش نیز می‌لنگد.

وقت جمع کردن چادرها، صلات صبح است؛ پیش از خروس‌خوان. صدای خروس که در گرگ‌ومیش بپیچد دیگر بیشتر تیرک‌ها هم جمع شده‌اند. خیلی چیزهای دیگر هم یا بار اسب و قاطر می‌شوند، یا سوار کامیون‌ها و وانت‌ها؛ خیلی فرقی نمی‌کند که زمانه چقدر عوض شده باشد. این‌همه ماشین و ابزار هم که به ایل آمده باشد، کوچ همیشه کوچ است و کوچنده دردسرهای زیادی دارد. ماشین و ابزار به کمک کوچ آمده، اما گویی این‌ سال‌ها طبیعت با کوچ‌نشین‌ها نامهربان‌تر است؛ از سیلاب‌های گاه‌گاهی گرفته تا خشکسالی.
«آقا کدخدا» را اهل ایل «مغان» نه برای سن‌وسالش بلکه برای آنچه درایتش می‌دانند، به این نام صدا می‌کنند؛ وگرنه نامش «آقابزرگ» است. آقابزرگ از سال‌های دور ایل تعریف که می‌کند انگار حسرت آن سال‌ها را که زندگی به نظر سخت‌تر بود، با خود دارد. با لهجه‌ای میانهٔ ترکی و مازنی حرف می‌زند: «زندگی در کوچ همیشه سخت بود. هیچ‌وقت آسان نبود. حالا که ما رنگ برف و باران را نمی‌بینیم. آن سال‌ها یک برف می‌آمد، در دماوند همه زمین‌گیر بودند. کوه سخت بود. طبیعت همیشه سخت است، حالا اما طبیعت بی‌چیز است.»
بی‌چیزیِ طبیعت از نگاه آقابزرگ یعنی اینکه دام مراتع دیگر حاصلخیز نیست. اینکه دولت باید بیاید برای احشام آبشخور درست کند. «نالِ دولت هم همیشه آب ندارد. مراتع شبیه مرتع نیستند. شبیه یک دشت از کاه‌وکلش هستند؛ یعنی نه علوفه به‌قدر کفایت هست نه آب. برای این است که آمد‌ورفت سخت شده. برای یک گله بز، یا میش، گاو و گوساله هم نه، باید دستت به‌جای خدا جلوی خلق خدا دراز باشد.»

از ۸۴ میلیون هکتار مراتع، بیش از هفت میلیون هکتار مراتع متراکم، ۲۱ میلیون هکتار مراتع نیمه‌متراکم و بیشتر از ۵۶ میلیون هکتار هم کم‌تراکم و فقیر در کشور داریم

قشلاق خشک بی‌ آب و علف
گلایه‌اش از سهمیهٔ علوفه است که هم کم است و هم نامنظم توزیع می‌شود و اینکه آقابزرگ معتقد است مانند علوفهٔ طبیعی نمی‌شود. «باز هم روزهای ییلاق اوضاع بهتر است. قشلاق سمنان دیگر بی آب و علف مطلق است.»
گرچه ایلات کرمانشاه هنوز منتظر اعلام زمان تاریخ کوچ از سوی دولت هستند، اما نگرانیشان با نگرانی‌ ایلات البرز فرقی ندارد. «عمو غریب» بزرگ عشایر دالاهو است. او و همسرش، «شاهزنان»، نیز می‌گویند که ناهماهنگی در اعلام کوچ به‌دلیل مسئلهٔ مراتع است.
تپه‌ماهورهای دالاهو، همیشه سبز است و وزش باد در علفزارها و دشت‌های شقایق منظره‌ای بدیع می‌سازد که بیننده می‌تواند آن را بهشتی از نعمت فرض کند. «برای کنترل و رسیدگی به مراتع ما دیگر تاریخ کوچ نداریم. قبلاً از روی فصل کوچ می‌کردیم؛ یعنی عدد توی تقویم ملاک نبود، فقط آب‌وهوا نشان می‌داد. الان صبر می‌کنند ببیند اوضاع مراتع چطور است. راستش بچه‌هایم که درس خوانده‌اند، می‌گویند این کارها علمی است، اما ما که ندیدیم تغییری کند. دولت مرتع را تحویل نمی‌دهد تا تاریخ مدنظر خودش، اما اوضاع بیشه اصلاً بهتر نمی‌شود. یک بخشی‌اش مال باران است. یک بخشی‌اش مال برف است. یک بخشی‌اش هم مال این‌همه کشاورزی است. نهر توی کوه راه نمی‌افتد. آبراهه‌های قدیمی ایل ما همه خشک است. ایلات دیگر هم بهتر نیست.»
فصل زندگی طبیعت، مرتع ممنوع است
در راز و جرگلان هم اوضاع اینگونه است. حتی کمی آنسوتر در ترکمن‌صحرای گلستان هم. «کرمانج‌ها» هم اگر همه‌چیز مرتب باشد، باید تا بیست روز دیگر روانهٔ قشلاق «مانه» شوند. «ئامانج»، اهل طایفهٔ «کیوانلو» است. او دیگر دام سنگین ندارد و زندگی عموم مردم از دام سبک می‌چرخد. «موضوع این است که رمه مانند قدیم زندگی را نمی‌چرخاند. برخی که رمه‌دار بزرگ هستند و دام‌هایشان را به دولت فروش تضمینی می‌کنند، یا آدم‌هایی که می‌توانند علوفه زیاد تهیه کنند. وگرنه تعداد روزهایی که ما پروانهٔ چرا داریم کم شده. در روزهای پروانه هم آب‌وعلفی نیست. اصلاً خیلی جاها بروید، می‌گویید این‌همه علف خب بز و میش همین را بخورند، اما این‌طور نیست. درست در فصل زندگی طبیعت می‌گویند نروید توی مرتع. یعنی دقیقاً ماه‌های اردیبهشت و فروردین و خرداد. نه اجازهٔ ییلاق می‌دهند، نه اجازهٔ چرا. ما دیگر بدون اجازهٔ کوچ که نمی‌توانیم جابه‌جا شویم. خلاصه ادوات دولتی باید به کمک بیایند. جلوی ما را نگیرند. ما را بیرون نکنند.»

طبق قانون ۳۸ میلیون واحد دامی، طی هفت ماه مجاز به استفاده از مراتع کشور هستند، درحالی‌که ۸۰ میلیون واحد دامی از آن استفاده می‌کنند

برداشت از مراتع بیش از ظرفیت
محدودیت گستردهٔ ورود عشایر به مراتع و گلایه‌های آنان در شرایطی است که براساس آخرین اعلام رسمی سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور حدود ۶.۵ برابر بیش از ظرفیت مجاز جامعهٔ انسانی از مراتع کشور بهره‌برداری می‌شود. طبق آمار این سازمان به‌جای آنکه ۱۶۷ هزار خانوار در سطح مراتع کشور فعال باشند، ۹۳۷ هزار خانوار حضور دارند و از محصولات این عرصهٔ طبیعی بهره‌برداری می‌کنند. البته عددی به تکفیک از این جمعیت وجود ندارد که چه تعداد از این جمعیت را عشایر و چه تعداد را دامداران روستایی شامل می‌شوند.
قانون و شیوه‌نامهٔ بهره‌برداری از مراتع کشور می‌گوید حدود ۳۸ میلیون واحد دامی به‌مدت هفت ماه مجاز به استفاده از مراتع کشور هستند. درحالی‌که براساس آخرین آمار حدود ۸۰ میلیون واحد دامی از این عرصه استفاده می‌کنند و با این حساب، حدود ۲.۵ برابر واحد دامی مازاد در مراتع حضور دارند. همچنین، برابر ماده سه قانون حفاظت و بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها و مراتع، هرگونه بهره‌برداری از عرصه‌های منابع‌طبیعی باید در قالب طرح انجام گیرد و تبصره یک همین ماده قانونی هم اشاره کرده است در مکانی که طرح تهیه نشده، باید بهره‌بردار ذی‌صلاح شناسایی و پروانهٔ چرا برای آنان صادر شود. در بند ۱۰ آیین‌نامهٔ اجرایی مصوبهٔ هیئت وزیران ماده ۴۷ بخشی از این قانون هم آمده که درآمدهای حاصل از این بخش باید منجر به تهیه، تدوین و اصلاحیهٔ فنی اجرایی و بهره‌برداری از مراتع کشور شود و در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۹ هم این طرح به ادارات مرتبط ارسال و ابلاغ شده است و در آنجا براساس شیوه‌نامه به نحوهٔ ممیزی، صدور پروانهٔ چرا، رسیدگی به اعتراضات، نحوهٔ نقل‌وانتقال و چگونگی ممیزی مراتع هم اشاره و تأکید شده است.
84 میلیون هکتار مرتع
به گزارش روابط عمومی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور «بهزاد ترحم»، مدیرکل امور مراتع این سازمان می‌گوید سطح عرصهٔ کشور بیش از ۱۶۴ میلیون هکتار است که از این میزان سطح بیش از ۱۳۴ میلیون هکتار آن منابع‌طبیعی است و با احتساب بیشه‌زار، حدود ۱۷ میلیون هکتار جنگل، بیش از ۳۲ میلیون هکتار بیابان و افزون بر ۸۴ میلیون هکتار هم مرتع است. همچنین، از سطح ۸۴ میلیون هکتار مراتع، بیش از هفت میلیون هکتار مراتع متراکم، افزون بر ۲۱ میلیون هکتار مراتع نیمه‌متراکم و بیشتر از ۵۶ میلیون هکتار هم کم‌تراکم و فقیر در کشور داریم. «در زمان حاضر بیش از ۸۲ میلیون هکتار از مراتع کشور ممیزی و ۹۳۷ هزار خانوار هم شناسایی شده‌اند و افزون بر ۴۲ هزار و ۶۲۱ سامانهٔ عرفی هم شناسایی و ۳۸۲ هزار مورد هم پروانهٔ چرا برای بهره‌برداران صادر شده و در اختیار آنان قرار گرفته است. حدود ۲۵ درصد کارکرد مراتع مربوط به تولید عسل، گیاهان دارویی، زنبورداری و گوشت و ۷۵ درصد هم محیط زیستی نظیر فرسایش خاک، رواناب، تولید دی‌اکسیدکربن، گردشگری و بومگردی است که مورد محاسبه قرار می‌گیرد.»
او می‌گوید راهبرد سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری در گذشته فقط چرای دام بوده است، اما همسو با تولید علوفه، مسئلهٔ بهبود معیشت مردم و بهره‌برداران و تقویت پوشش گیاهی مسئولان در این حوزه را مکلف کرد تا به سایر توانمندی‌های موجود در مراتع هم توجه شود. «بر همین اساس، طرح‌های مرتعداری تلفیقی مدنظر است و بهره‌برداران مدت دو سال فرصت دارند منطبق با شیوه‌نامه‌های ممیزی نسبت به تهیهٔ طرح مرتعداری اقدام کنند.»
طبق اعلام این سازمان که متولی مستقیم مراتع کشور است، ارزش بازاری و غیربازاری مراتع کشور ۹۶۸ هزار میلیارد تومان برآورد شده است.
دقیقاً مشخص نیست که مسئله در کجاست. گروهی از ذی‌نفعان مانند عشایر می‌گویند دولت محدودیت استفاده از مراتع را با جدیت دنبال می‌کند و دسترسی دشوار به منابع‌طبیعی معیشت آنان را با مشکل روبه‌رو‌ک رده است، دولت هم می‌گوید مراتع ورشکسته هستند و بیش‌برداشت از آنها هر سال بیشتر می‌شود.
حالا فصل قشلاق شروع شده است. عشایر از جایی به جای دیگر و از مرتعی به مرتع دیگر می‌روند. سازمان امور عشایری اعلام کرده است که از 16 شهریور، فصل کوچ پاییزهٔ عشایر تهران در منطقهٔ فیروزکوه و دماوند شروع می‌شود و پس از آن یک‌به‌یک نوبت سایر ایلات است. این کوچ برای عشایر استان‌های جنوبی دیرتر فرا می‌رسد.