روزگاری که گذشت
عبدالحسین صنعتی زاده
بخش سیزدهم
وقتی که به خانه سید جمال الدین اسدآبادی رسیدیم مشارالیه در جلو عمارت قدم می زد. ده دوازده نفر مهمان داشت که با آنها ایستاده صحبت می کرد. بیشتر این اشخاص، عرب خصوصا مصری بودند. از ایرانی ها به جز میرزا آقاخان و من و حاج میرزا رضا کسی نبود. پس از ادای سلام و علیک میرزا آقاخان به طور اختصار مرا معرفی کرد. سید جمال قیافه ای جذاب و گیرنده و فروزان داشت. چهار شانه و تنومند و قوی و رنگ صورتش مانند عرب ها تیره بود. موهای بلند و محاسن و لباده ای که آستین های گشادی داشت او را با هیمنه نشان می داد. وقتی که دانستم به طرفداری مردمان مظلوم و ستم دیده قیام کرده و برای در هم شکستن هیولای استبداد کمر همت بسته دوستی و محبتش در همان وهله اول در دلم جای گرفت. برای صرف چای داخل اطاقی که نسبتاً وسیع بود شدیم و سید در پشت میزی که رویش فیلی برنجی و لوازم تحریرش را گذارده بودند قرار گرفت و با حاضران همه به روی صندلی و نیمکت ها نشستیم. در موقع حرف زدن آن طور کلمات و جملات را از روی جد بیان می نمود که انسان تصور می کرد در حال نزاع است با وقار و سنگینی گاهی دست های خود را حرکت می داد. بعد از این ملاقات و آشنایی، دیگر رفت و آمد به منزل سید یکی از کارهای معمولی و لازم من بود. هر وقت تنها بود و در خدمتش بودم صحبت از پیشرفت علم و ترقیات عالم می کرد. روزی در ضمن صحبت روی کاغذ نوشت تمام ترقیات عالم و این اختراعات همه به تدریج صورت گرفته همین شمندفری را که امروز هزاران نفر مسافر را با محمولات زیادی با این سرعت می برد می بینید به تدریج مکمل کرده اند. در اول انسان حرکت دادن محمولات خود را به طرزی غیر از وسیله چهارپایان از جعل که سرگین حیوانات را در جاده ها می غلطاند و حرکت می داد تعلیم گرفت و چون تفاوت زیادی در وزن محمولات حاصل میشد، آدمیان هم به آنها تاسی بارها و محمولات خود را گلوله کرده و آنها را به روی زمین می غلطانیدند. بعد این عمل را به صورت چرخ هایی که می چرخید ترقی دادند و سپس به روی چرخ ها اطاقک هایی قرار دادند و کم کم چرخ و اراده اختراع گردید و پس از چندی اراده مبدل به گاری و کالسکه و درشکه شد و بعد به این صورت که اکنون می بینی درآمد.
مقصودش از این بیانات این بود که اگر در کارها و فکرهایی که می کردم موفق نمی شوم خسته و ناامید نشوم.
سید از ناصرالدین شاه و رفتاری که درباریانش با او کرده بودند زیاد دل تنگ و گله مند بود و هر وقت صحبت به دربار ایران و وزیران شاه می رسید زیاد بر افروخته می شد و رنگش تغییر می یافت و کمی سکوت می کرد و به فکر فرو می رفت و مثل این بود که تمام صدمات و بی احترامی هایی که نسبت به او به عمل آمده بود از جلو نظرش می گذشت. و معلوم بود که هدفی دارد و خود را با آینده تسکین می دهد.
روزی که برای ملاقات سید رفته بودم و در منزل نبود فرصتی دست داد که با میرزارضای کرمانی صحبت کنم. مشارالیه همیشه درب اطاق و کنار کفش کن می نشست و چون از دولتیان زیاد صدمه دیده بود و سید هم بی پروا از آنان مزمت می کرد به کلی شیفته سخنان او شده و هر موقع او صحبت می کرد دهانش از تعجب بازمی ماند و به تمام بیاناتش گوش می داد. هیچ وقت کسی به خاطرش خطور نمی کرد که از آن مجالست ها و استماع بیانات آن مرد فقیر و ستم کشیده روزی کارش به اینجا بکشد که با شلیک چند گلوله ششلول ناصرالدین شاه را هلاک و بنیاد سلسله سلطنتی را با آن قدرت استبدادی واژگون سازد. مدت توقفم در اسلامبول زیاد شده بود. هوای ایران به سرم زده و ملتفت این نبودم که در چه مجالسی با اهمیت و با چه مردمان بزرگ منش و بزرگواری به سر می برم. چون از رفقا و همراهانی که به اتفاق از شهر کرمان خارج شده بودیم فقط شیخ ابوالقاسم در اسلامبول باقی مانده بود و او هم روزها به کسب خیاطی با اجرت مختصری مشغول بود. من تنها مانده بودم و همین تنهایی سبب این شده بود که هوای ایران به سرم بزند.