عضو هیات علمی گروه جغرافیا دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ از ۶۲ هزار و ۲۸۴ آبادی دارای سکنه ۲۸ هزار و ۴۲۷ آبادی یعنی ۴۵.۶ درصد در معرض تخلیه هستند، گفت: جمعیت این آبادی‌ها کمتر از ۱۰۰ نفر یا ۲۰ خانوار است و ۴.۶۸ درصد از جمعیت روستایی کشور را به خود اختصاص می‌دهند.

تخلیه روستاها از جمعیت یکی از مهمترین چالش‌های کشور در چند دهه اخیر بوده است. برخی از کارشناسان این اتفاق را نتیجه سیاست‌های تمرکزگرایی در توسعه صنعتی می‌دانند و برخی دیگر به عواملی چون خشکسالی و سیاست‌های ناکارآمد در بخش توسعه روستایی اشاره می‌کنند.
مریم قاسمی، عضو هیات علمی گروه جغرافیا دانشگاه فردوسی مشهد، دراین‌باره به «ایسنا» گفت: کاهش جمعیت روستایی طی دهه‌های اخیر پدیده‌‎ای جهانی است. در سال ۱۹۵۰ حدود ۷۰ درصد جمعیت دنیا روستانشین بوده که این رقم در سال ۲۰۰۰ به ۵۳ درصد و در سال ۲۰۲۱ به ۴۴ درصد یعنی بیش از ۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر کاهش یافته است.
به گفته او این نسبت در کشورهای توسعه‌یافته و در حال‌ توسعه یکسان نبوده به طوری که در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۹ درصد جمعیت روستانشین در کشورهای توسعه‌یافته و ۸۱ درصد در کشورهای در حال توسعه ساکن بوده‌اند. برآورد شده در سال ۲۰۳۰ حدود ۹۴ درصد جمعیت روستانشین در کشورهای در حال توسعه و تنها ۶ درصد در کشورهای توسعه یافته ساکن باشند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: برآوردهای سازمان ملل متحد نشان می‌‎دهد که به دلیل تداوم فرایند شهرنشینی یا مهاجرت روستاییان به شهرها تا سال ۲۰۵۰ حدود ۲.۵ میلیارد نفر دیگر به جمعیت مناطق شهری اضافه شود که حدود ۹۰ درصد این افزایش در آسیا و آفریقا اتفاق خواهد افتاد. در سال ۲۰۲۱، ۴۴ درصد جمعیت قاره آسیا روستانشین بوده‌‎اند.

طی سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۹۵ متوسط رشد سالانه جمعیت روستایی کشور همواره روند کاهشی داشته به طوری که با کاهش مداوم نرخ رشد جمعیت روستایی در سال ۱۳۹۵ به منفی ۶۸/۰ رسیده است

قاسمی گفت: کاهش جمعیت روستایی در ایران طی دهه‌های گذشته از شتاب بیشتری برخوردار بوده است. روستانشینی در ایران از ۷۲ درصد در ابتدای قرن گذشته، سال۱۳۰۰، به ۲۶ درصد در انتهای قرن، سال ۱۳۹۵، کاهش یافته است. طی سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۹۵ متوسط رشد سالانه جمعیت روستایی کشور همواره روند کاهشی داشته به طوری که با کاهش مداوم نرخ رشد جمعیت روستایی در سال ۱۳۹۵ به منفی ۶۸/۰ رسیده است. برآورد شده که در افق ۲۰۵۰ کشور ایران رتبه دهم دنیا را از نظر کاهش جمعیت روستایی خواهد داشت.
عضو هیات علمی گروه جغرافیا دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه جایگاه و اهمیت آبادی‌های کشور چند دلیل دارد، عنوان کرد: بیش از یک‌چهارم جمعیت کشور در سکونتگاه­‌های روستایی زندگی می‌­کنند. بر اساس نتایج سرشماری عمومی ۱۳۹۵ از مجموع ۷۹ میلیون و ۹۲۶ هزار و ۲۷۰ نفر جمعیت کشور، ۲۰ میلیون و ۷۳۰ هزار و ۶۲۵ نفر معادل ۲۵.۹ درصد در نواحی روستایی زندگی می‌­­کنند.
او اضافه کرد: سکونتگاه‌های روستایی سهم قابل توجهی در اقتصاد کشور دارند که بیش از یک‌چهارم است. روستاهای کشور ۲۷.۵ درصد از تولید ناخالص ملی را به خود اختصاص داده‌‎اند. سهم بخش کشاورزی که اقتصاد اصلی روستا بر پایه آن شکل گرفته برابر با ۱۶ درصد GDP برآورد شده است. علاوه بر این سکونتگاه‌های روستایی سهم قابل توجهی در اشتغال کشور دارند به طوری که در سال ۱۳۹۵، ۲۷.۹ درصد از کل جمعیت شاغل کشور معادل ۶ میلیون و ۶۵۸ هزار و ۶۳۷ نفر در مناطق روستایی اشتغال داشته‌اند.
این استاد دانشگاه عنوان کرد: روستاها به واسطه تولید محصولات کشاورزی و دامپروری نقش مهمی در تامین نیاز غذایی جمعیت کشور دارند که ۷۵ درصد محصولات کشاورزی کشور در روستاها تولید می‌شود. بنابراین برای کشوری مانند ایران با جمعیت جوان و رو به رشد که امنیت غذایی از اهمیت بالایی برخوردار است، روستاها کانون اصلی تولید مواد غذایی محسوب می‌شوند.
پیامدهای خالی از سکنه شدن آبادی‌ها
قاسمی با اشاره به اینکه بر اساس آخرین سرشماری، ۶۲ هزار و ۲۸۴ آبادی دارای سکنه در کشور وجود دارد، تصریح کرد: این آبادی‌ها با بهره‌برداری بهینه و حفاظت از منابع محدود آب و خاک، به‌عنوان یک واحد تولید محسوب می‌شوند و خالی از سکنه شدن هر یک از آنها به معنی تعطیلی یک واحد تولیدی است. با تعطیلی هر واحد تولیدی جمعیت تولیدکننده دارای شغل و مسکن به جمعیت مصرف‌کننده فاقد شغل و مسکن در حاشیه شهرها تبدیل می‌‎شوند. بر اساس نتایج عمومی سرشماری ۱۳۹۵ از مجموع ۹۷ هزار و ۵۳۸ آبادی در کشور تعداد ۳۵ هزار و ۲۵۴ آبادی یعنی بیش از یک‌سوم خالی از سکنه بوده‌اند.
عضو هیات علمی گروه جغرافیا دانشگاه فردوسی مشهد گفت: آبادی‌های کشور نه تنها از نظر سهم و وزن جمعیتی بلکه از نظر اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی نیز در کشور از اهمیت بالایی برخوردار هستند و نمی‌توان نسبت به تحولات جمعیتی آنها بی‌توجه بود. بسیاری از سکونتگاه‌های تخلیه شده طی قرن‌های متمادی، مکانی برای زندگی و تولید بوده‌اند اما طی دهه‌های اخیر این نقاط به نواحی کم‌توان و ناپایدار به لحاظ جمعیتی تبدیل شده‌اند.
همواره بیش از یک‌سوم آبادی‌های کشور خالی از سکنه بوده‌اند
او با بیان اینکه منظور از تخلیه آبادی کاهش شدید جمعیت نواحی روستایی است به طوری که این نقاط از جمعیت تهی ­شوند، عنوان کرد: ترکیب مهاجرت، مرگ‌ومیر بالا و باروری پایین در نهایت منجر به تخلیه اغلب آبادی‌های کشور شده است. در سرشماری­‌های سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵ همواره بیش از یک‌سوم آبادی‌های کشور خالی از سکنه بوده‌اند. طی این دوره به ترتیب ۳۷.۱، ۴۵.۹، ۳۰ و ۳۶ درصد آبادی‌های کشور خالی از سکنه بوده‌اند. تخلیه جمعیت آبادی‌‎ها منعکس‌­کننده الگوهای چند دهه مهاجرت مداوم و اثرات ثانویه آن یعنی وقوع پیری در محل و کاهش باروری است.
این استاد دانشگاه بیان کرد: آبادی‌های در معرض تخلیه آبادی‌هایی هستند که دارای نرخ رشد جمعیتی منفی بوده و اغلب دارای جمعیت کمتر از ۱۰۰ نفر هستند. بخش قابل توجهی از مجموع آبادی‌‎های کمتر از ۱۰۰ نفر یعنی بیش از ۵۰ درصد، کمتر از ۲۵ نفر جمعیت داشته‌اند که احتمال تخلیه این آبادی‌ها در آینده بیشتر خواهد بود. حدود یک‌سوم این آبادی‌‎ها مکان/مزرعه هستند.
قاسمی ادامه داد: در سرشماری سال ۱۳۹۵ از ۶۲ هزار و ۲۸۴ آبادی دارای سکنه، ۲۸ هزار و ۴۲۷ آبادی یعنی ۴۵.۶ درصد در معرض تخلیه هستند. جمعیت این آبادی‌ها کمتر از ۱۰۰ نفر یا ۲۰ خانوار است و ۴.۶۸ درصد از جمعیت روستایی کشور را به خود اختصاص می‌دهند. از این تعداد ۱۴ هزار و ۲۷ آبادی کمتر از ۲۵ نفر جمعیت داشته‌اند. در سال ۱۳۸۵ از مجموع ۶۳ هزار و ۹۰۴ آبادی تعداد ۲۸ هزار و ۲۷۹ آبادی یعنی ۴۴.۲ درصد، کمتر از ۱۰۰ نفر جمعیت داشته‌اند. این آبادی‌ها ۴.۵۴ درصد جمعیت روستایی را در خود جای داده‌اند.
عضو هیات علمی گروه جغرافیا در دانشگاه فردوسی مشهد عنوان کرد: متاسفانه برخی با استناد به جمعیت محدود ساکن در آبادی‌های کمتر از ۱۰۰ نفر، در معرض تخلیه قرار گرفتن آنها را چندان حائز اهمیت نمی‌دانند و به این مسئله مهم توجه ندارند که هر یک از این آبادی‌ها هرچند هم کوچک، یک واحد تولیدی محسوب می‌شوند.
او اضافه کرد: این آبادی‌ها از نظر اقتصادی حداقل به میزان نیاز مصرفی ساکنان خود تولید دارند و برای جمعیت ساکن در خود شغل و مسکن فراهم می‌سازند. از نظر اجتماعی ساکنان آن‌ها همان حقی را دارند که ساکنان سکونتگاه‌های بزرگ‌تر دارند و از نظر بهره‌برداری بهینه از منابع در اغلب موارد وجود آبادی‌های کوچک اجتناب‌ناپذیر است، بنابراین تعطیلی هر یک از آنها به معنی تعطیلی یک واحد تولیدی و رها شدن بخشی از آب و خاک کشور و تبدیل جمعیت تولیدکننده دارای شغل و مسکن به جمعیت فاقد شغل و مسکن در حاشیه شهرها است. باید این آبادی‌ها به طور رسمی در برنامه‌های توسعه روستایی دیده شود.