در کوچه پس کوچه‌های شیراز که راه بروی می‌توانی در زمان به عقب برگردی. گویی می‌توانی زمانی را تصور کنی که ایران میان کشمکش‌های مغول و ایلخانان به خاک و خون کشیده می‌شد و لسان‌الغیب درباره‌اش سروده بود: «از کران تا به کران لشکر ظلم است». می‌پنداری حالا در کوی و برزنی ایستاده‌ای که حتی میان آتش جنگ هم، سعدی را پس از سیرِ جهان دوباره به خود خواند و حافظ را عمری پایبند نگاه داشت. حتی شعرهای «عبید» هم برایت معنای دیگری در آن تاریخ پیدا خواهد کرد. گرچه بسیاری شاید «شیراز و وضع بی‌مثالش» را تنها در عطر بهارنارنج، مرغ‌های باران و سعدیه و حافظیه بپندارند اما بی‌گمان این شهر مانند جزئی از پیکر تاریخ این سرزمین در هر خشت و آجرش جای داشت و دارد. این روزها یک بار دیگر خبرهای تخریب و تملیک بناهای تاریخی در بافت کهن این شهر به تیتر یک رسانه‌های میراث فرهنگی و دغدغه اول حامیان آن در سراسر کشور بدل شده است. تخریب و تملیکی که با هدف توسعه شهری و انجام طرحی موسوم به توسعه 57 هکتاری حرم شاهچراغ(ع) ابتدا حریمِ حرم و بعد مسیرهای ارتباطی میان حرم امام‌زادگان مدفون در شیراز را نشانه گرفت.

12 خرداد 1401 و هفت ماه پس از سفر رئیس‌جمهوری به فارس بود که خبری در رسانه‌های محلی استان فارس و بر وب‌سایت خبری استانداری این استان منتشر شد که از پایان اقدامات و رفع موانع تصویب اجرای طرح 57 هکتاری حرم شاهچراغ(ع) که از مصوبات سفر استانی هیات دولت بود خبر می‌داد.
استاندار فارس در نخستین شورای عالی زیارت استان که به منظور تحقق اهداف توسعه سومین حرم اهل بیت برای شیراز، برگزار شده بود از ارتقای حریم حرم‌های شاهچراغ(ع) و سیدعلاالدین حسین(ع) به 360 هکتار خبر داده بود. «محمدهادی ایمانیه» گفته بود منظور از 360 هکتار، در حقیقت محدوده منطقه 8 شهرداری است که تحت عنوان محدوده بافت تاریخی-فرهنگی شیراز نامیده می‌شود. او در زمان آن نشست و در اظهار نظرهایی پس از آن تاکید کرده بود که در این طرح هیچ اثر ثبت‌شده تخریب نمی‌شود. تاکیدی که با عملکرد اداره کل راه و شهرسازی به‌عنوان مجری طرح در تملک خانه‌های تملیکی مغایر است.
سه و نیم هکتار تخریب
این موضوع در شرایطی است که عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور هم خرداد امسال به «پیام‌ ما» گفته بود: بحث تخریب در میان نیست. بلکه قرار است مرمت و بازسازی رخ دهد.
تخریب محدوده بافت تاریخی شیراز به دلیل ثبت نبودن، پیشتر در دوره‌های زمانی دهه‌های 80 و 90 نیز انجام می‌شد. بنا به گزارش‌های منتشر شده از سوی انجمن‌های حمایت از میراث فرهنگی کشور تا پایان سال 97، سه و نیم هکتار از این محدوده تخریب شد. این تخریب‌ها با بازنگری در طرح تفصیلی شهر شیراز در ابتدای دهه 90 به اوج خود رسید. همزمان با شروع دوباره تملیکی که حامیان میراث فرهنگی کشور آن را به قصد تخریب ارزیابی می‌کنند؛ وزارت میراث فرهنگی کشور اعلام کرد که نظارت بر اجرای این طرح به عهده «پژوهشگاه میراث فرهنگی» گذاشته شده است.

محمد بهشتی: تنها راه‌حل پیش رو این است که وزارت میراث جلوی این تخریب را بگیرد و ابنیه دارای ارزش‌های تاریخی و معماری را به ثبت اضطراری برساند. موضوع اصلی در این است که زور مجریان طرح بر بدنه میراث کشور می‌چربد. یعنی اگر فرض را هم بر این بگذاریم که وزارتخانه از حقوق و مسئولیت‌های قانونیش دفاع هم کرده باشد، آن سوی طرح، زور می‌چربد

اکنون محمد بهشتی، استاد دانشگاه شهید بهشتی از بنیانگذاران وزارت میراث فرهنگی کشور و کسی که سال‌های زیادی بر کرسی ریاست پژوهشگاه نشسته بود به «پیام‌ ما» می‌گوید: تنها راه‌حل پیش رو این است که وزارت میراث جلوی این تخریب را بگیرد و ابنیه دارای ارزش‌های تاریخی و معماری را به ثبت اضطراری برساند.
او ادامه می‌دهد: شناسایی لکه‌های تاریخی در سطح شهر و ثبت آن به عنوان محدوده‌های تاریخی در این موقعیت، اضطراری و البته شدنی است اما لازمه آن عزم وزارت میراث فرهنگی بر تحقق آن است که این عزم و اراده در این دستگاه وجود ندارد.
سنبه پر زور مجری طرح
بهشتی تاکید می‌کند: این شعر حافظ را به یاد بیاوریم که می‌گوید «خوشا شیراز و وضع بی مثالش، خداوندا نگهدار از زوالش» آنچه در این محدوده تخریب می‌شود دقیقا آن چیزی است که حافظ برای ماندگاریش دعا می‎کرد. آنچه میراثِ سالیان است حالا در حال از بین رفتن است. موضوع اصلی در این است که زور مجریان طرح بر بدنه میراث کشور می‌چربد. یعنی اگر فرض را هم بر این بگذاریم که وزارتخانه از حقوق و مسئولیت‌های قانونیش دفاع هم کرده باشد، آن سوی طرح، زور می‌چربد.
مسئله ثبت بافت تاریخی شیراز به‌عنوان مجموعه‌ای منسجم در منطقه 8 شهرداری این شهر، با توجه به عملکرد 20 سال گذشته مدیران شهری و میراثی این استان امروز به مطالبه جدی کارشناسان و حامیان میراث فرهنگی کشور بدل شده است. تشکیل کارزار درخواست ثبت ملی بافت تاریخی شیراز که تا زمان تنظیم این گزارش بیش از 39 هزار امضا و حمایت را همراه دارد نشانی از این مطالبه عمومی است. همچنین 200 نفر از کارشناسان و فعالان حوزه‌های معماری، شهرسازی و میراث فرهنگی، 22 بهمن یعنی دو روز پیش، با صدور بیانیه‌ای تاکید کردند: «ضروری است بافت و بناهای ارزشمند تاریخی شهر شیراز، فورا توسط وزارت میراث فرهنگی، ثبت ملی شوند و از تخریب بافت تاریخی شیراز جلوگیری به عمل آید.»
درخواست ثبت بافت تاریخی شیراز از یک سو و تخریب خانه‌های دارای شماره ثبت در فهرست آثار ملی کشور هم از سوی دیگر مسئله این محدوده تاریخی را به کلافی پیچیده تبدیل کرده است. با این وجود فرهاد نظری که پیشتر مسئولیت دفتر ثبت و حفظ و احیای آثار و میراث طبیعی و معنوی این وزارت خانه بر عهده آن بوده است می‌گوید نیازی نیست فعالان و یا شهروندان شیراز در انتظار اقدام مدیران و مسئولان برای ثبت بافت تاریخی باشند.

زینب کریمی: اداره کل میراث فرهنگی استان فارس نتوانسته برای حفاظت و یا احیا و کاربری این اماکن و جلب مشارکت مالکان خصوصی هیچ طرح و برنامه‌ای تدوین کند.آنچه بافت تاریخی شیراز را تهدید می‌کند صرفا اجرای یک طرح عمرانی نیست بلکه کاستی‌ها و قصوری است که طی سال‌ها اتفاق افتاده و امروز شاید برای تصحیح آن دیر باشد

شهروندان آستین بالا بزنند
نظری به «پیام‌ ما» می‌گوید: قانون نه زمانی برای ثبت آثار معین کرده است و نه تدوین پرونده ثبتی را صرفا بر عهده وزارت میراث فرهنگی و اداره‌های کل تابعه آن قرار داده است. درخواست ثبت هر اثری منقول یا غیرمنقول می‌تواند از سوی یک انجمن، تشکل مردم‌نهاد، شهرداری یا حتی یک شخص عادی ارائه شود و وزارت میراث و در وهله نخست اداره‌های کل استانی موظف به بررسی شاخص‌های آن از نظر تایید برای ثبت هستند.
او ادامه می‌دهد: این ثبت می‌تواند حتی وقتی یک بنا زیر لودر و بولدوزر یا حتی بمباران قرار دارد نیز انجام شود و ما موارد زیادی از ثبت‌های اضطراری برای حفظ حیات یک بنا، اثر، محوطه یا مانند آن داریم. بلافاصله پس از صدور شماره ثبت اضطراری نیز آن اثر مشمول همه مقررات حاکم بر آثار ثبت‌ شده خواهد شد.
یک کارشناس دیگر میراث فرهنگی نیز به «پیام‌ ما» می‌گوید: تنها گزینه پیش روی بافت تاریخی شیراز ثبت این محدوده و تدقیق آن است. در صورت ثبت شما دیگر با انبوهی از بناهای تاریخی مواجه نیستید که وزارتخانه یا هر نهاد دیگری بتواند به آن ایراد حقوقی وارد کند. یعنی زمانی که شما با آثار ثبت شده مواجه نیستید برای نجات یک بنا با مجموعه‌ای از مشکلات حقوقی نیز مواجه هستید. با ثبت بافت تاریخی به‌عنوان یک کل منسجم، هر بنا یا هر عنصر دیگری در بافت تاریخی حتی درختان کهنسال به‌مثابه یک عنصر تاریخی ثبت شده تلقی و مشمول همه مقررات حفاظتی آثار ثبت ملی خواهد شد. نکته دیگری که وجود دارد این است که این خانه‌ها دارای مالک خصوصی هستند و تا این لحظه اداره کل میراث فرهنگی استان فارس نتوانسته برای حفاظت و یا احیا و کاربری این اماکن و جلب مشارکت مالکان خصوصی هیچ طرح و برنامه‌ای تدوین کند.
زینب کریمی ادامه می‌دهد: طبیعی است که بسیاری از مالکان بخواهند در این بزنگاه اقتصادی ملک و داراییشان را تبدیل و از آن استفاده کنند. اینکه مالکان خصوصی ابنیه به این باور برسند که علاوه بر یک سرمایه ملی، هویتی و معنوی، سرمایه‌ای اقتصادی دارند و با حفظ آن می‌توانند به ارزش افزوده دست پیدا کنند نه با فروش آن، از وظایف اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان بود که هیچ توجهی به آن نشده است. یعنی آنچه بافت تاریخی شیراز را تهدید می‌کند صرفا اجرای یک طرح عمرانی نیست بلکه کاستی‌ها و قصوری است که طی سال‌ها اتفاق افتاده و امروز شاید برای تصحیح آن دیر باشد.
دولت چه می‌گوید؟
در تماس‌ها و پیگیری‌های «پیام‌ ما» از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور، نتیجه و پاسخی عاید نشد. با این حال اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی روز گذشته با انتشار تکذیبیه‌ای برای گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌ها اعلام کرد: «وزارت میراث فرهنگی و به تبع آن اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس بر اساس وظیفه ذاتی و مطابق با ضوابط قانونی با هرگونه تخریب بافت تاریخی مخالف بوده و هیچگونه مجوز یا پاسخ استعلام مثبتی از طرف این اداره کل که منجر به تخریب بافت و از بین رفتن تاریخ، فرهنگ و هویت شود صادر نکرده و با آن مخالف است.»
در این تکذیبیه به نقل از علی‌اکبر صادقی، سرپرست معاونت میراث فرهنگی فارس آمده است: «در طرح مصوب کمیسیون ماده ۵ خط پروژه‌ای که تصویب شده در واقع محدوده تملک را مشخص می‌کند. در این محدوده که حدود ۹۰ پلاک را شامل می‌شود انواع مداخلات از جمله حفاظت، مرمت و نوسازی در نظر گرفته‌شده است. بنابراین خط مذکور به معنای خط تخریب نبوده و این اداره کل مخالفت جدی خود را با هرگونه تخریب در بافت تاریخی مجددا اعلام می‌کند.»
همچنین اداره کل روابط عمومی و امور بین‌الملل استانداری فارس هم با انتشار بیانیه‌ای در وب‌سایت اطلاع رسانی این نهاد اعلام کرد: «استاندار فارس بارها مخالفت خود را با هرگونه تخریب و تعرض به بافت تاریخی شیراز و خانه‌های ارزشمند این بافت اعلام کرده است. بهبود شرایط سکونت در بافت تاریخی شیراز و ایجاد محیط شاداب و متناسب با فرهنگ غنی شیراز از برنامه‌های جدی مدیریت استان محسوب می‌شود و دستگاه‌های مسئول در حوزه بافت تاریخی مانند میراث فرهنگی و گردشگری و راه و شهرسازی و شهرداری باید طرح‌های کارشناسی برای حراست از این بافت و ارتقاء سطح کیفی زندگی در آن ارائه دهند.»
تکذیب‌های دولتی از تخریب نکردن و همچنین نبود تصمیمی در آینده برای تخریب بافت تاریخی شیراز به اداره کل راه و شهرسازی این استان نیز رسید. محمودرضا طالبان‌، مدیرکل این دستگاه در گفت‌وگویی با ایرنا اعلام کرد: «بافت تاریخی هویت ماست و کسی به دنبال تخریب آن نیست. با اینکه گفته می‌شود به ساکنان این خانه‌ها فرصت چند روزه داده شده که خانه‌های خود را ترک کنند و اگر چنین نکنند آب و برق و گاز آنها قطع می‌شود از اساس نادرست و کذب است.»
او همچنین در مورد مصوبه‌ای از کمیسیون ماده 5 استانداری که مفاد آن هم به شکل کامل منتشر نشد توضیح داد: مصوبه کمیسیون ماده ۵ شهرداری شیراز در جهت حفظ بناهای ارزشمند و بافت تاریخی است و بر اساس آن بناهای دارای ارزش نه تنها تخریب نمی‌شوند بلکه نسبت به احیا و نگهداری آنها نیز اقدام خواهد شد. او عنوان کرد: مصوبه‌ای که کمیسیون ماده ۵ شهرداری شیراز داشته در جهت حفظ بناهای ارزشمند و بافت تاریخی است و بر اساس آن بناهای دارای ارزش نه تنها تخریب نمی‌شوند بلکه نسبت به احیا و نگهداری آنها نیز اقدام خواهد شد. در بحث اجرای طرح توسعه حرم مطهر در شیراز در حوزه راه و شهرسازی نه خانه‌ای تخریب شده و نه کسی تحت فشار قرار گرفته است. از مقطعی که ما این مسئله را دنبال کردیم حرف تمام مسئولان استان این بوده که خانه‌های تاریخی تحت هیچ شرایطی نباید تخریب شود و مصوبه کمیسیون ماده پنج هم برای حفظ خانه‌های تاریخی و بافت تاریخی است. امروز هر خانه تاریخی که خریداری می‌شود قطعا حفظ و مرمت خواهد شد و اگر هم خانه‌ای قرار است تخریب شود حتما فاقد ارزش است و چیز مناسب‌تری که به فضای آنجا معنا دهد جایگزین خواهد شد.
این گفته‌ها در حالی است که کمیسیون ماده 5 برای تعیین تکلیف خانه‌های و بافت‌های تاریخی ذی‌صلاح نیست و مطابق قانون باید برای هر تصمیمی در حوزه‌های تاریخی از میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استعلامات لازم را دریافت کند. از سوی دیگر مدیران کل میراث فرهنگی استان‌ها و یا نماینده آنان در این کمیسیون صندلی و حق امضا دارند. از سوی دیگر بنا به دستور صریح وزارت راه و شهرسازی در سال 1392 و ابلاغ آن به تمام استانداری‌های کشور، همه مصوبات کمیسیون‌های ماده 5 استانداری باید به شکل تمام و کمال از طریق صداوسیمای مراکز استان‌ها و رسانه محلی کثیرالانتشار به سمع و نظر عموم شهروندان برسد. حالا گویی تنها گزینه پیش رو برای آگاهی شهروندان و فعالان میراث فرهنگی کشور از تصمیم نهایی دولت برای بافت تاریخی شیراز، انتشار این مصوبه باشد که استانداری فارس بنا به قانون مکلف به انجام آن است.