دو هفته از آلودگی هوای تهران می‌گذرد و مدارس تهران دوباره غیرحضوری شده‌اند. این در حالی است که مدارس کشور پس از دو سال طولانی تعطیلی به علت کرونا، تنها هفت ماه به صورت حضوری فعالیت کردند. از طرفی به دلیل شدت آلودگی هوا و تاثیر شدید آن بر سلامت افراد به‌ویژه کودکان، تصمیم بر تعطیلی مدارس مطابق قانون انجام می‌شود. از طرف دیگر این موضوع برای معلمانی که تا مدتی پیش بالاخره موفق شده بودند که بچه‌ها را با فضای مدرسه آشتی دهند و درس‌ها را با روش تدریس حضوری پیش ببرند، کابوسی تکراری است. از آنجایی که وضعیت اینترنت هم در این روزها چندان تعریفی ندارد، تعطیلی مدارس و آموزش مجازی در این فضا برای معلمان رسما حکم قوز بالا قوز را دارد. ایران که طولانی‌ترین دوره تعطیلی مدارس در جهان را به علت کرونا تجربه کرده‌، حالا در دوره پسا کرونا، با معضل بزرگ کاهش کیفیت آموزش و یادگیری دانش‌آموزان و فقر آموزشی رو‌به‌رو است. مشکلی که پیش از کرونا هم وجود داشت اما پس از همه‌گیری طبق مشاهدات میدانی معلمان وضعیت خوبی ندارد. «پیام ما» در این رابطه با چند معلم دوره ابتدایی و متوسطه اول گفت‌وگو کرده است.

تعطیلی مدارس با همه‌گیری کرونا برای بخش آموزش چنان بحرانی را رقم زد که نرخ بازماندگی از تحصیل در آموزش ابتدایی، به دهه 1980 بازگشت و برای اولین بار از سال ۱۹۹۰، بحرانی شد که به سه بخش بهداشت، آموزش و درآمد همزمان آسیب رساند. هر چند با پایان پاندمی درهای مدارس بار دیگر به روی دانش‌آموزان باز شد، اما تلاش جهانی برای تحقق حق آموزش برای همه کودکان حالا با تهدید‌های جدی‌تری مواجه شده بود. تعطیلی طولانی‌ مدارس و یادگیری ناکافی از راه دور، منجر به کاهش قابل‌توجه یادگیری شد. با افزایش بحران یادگیری، نابرابری و محرومیت از تحصیل نیز افزایش یافت و نزدیک به 1.6 میلیارد دانش‌آموز در بیش از 190 کشور و تمام قاره‌ها آسیب دیدند. همچنین در سراسر جهان، 2.2 میلیارد کودک و جوان 25 ساله یا کمتر -دو سوم کودکان و جوانان در سراسر جهان- از دسترسی به اینترنت در خانه محروم بودند. تفاوت در دسترسی به اینترنت حتی بین کشورهای ثروتمند و فقیر آشکارتر است. تنها 6 درصد از کودکان و جوانان 25 ساله یا کمتر در کشورهای کم‌درآمد به اینترنت در خانه دسترسی داشتند، در حالی که این میزان در کشورهای با درآمد بالا 87 درصد بوده است.

«حیدری»، معلم پایه چهارم ابتدایی، در پاسخ به اینکه یادگیری دانش‌آموزان چگونه از آموزش مجازی متاثر شده، می‌گوید: سرعت نوشتن بچه‌ها در لحظه بسیار پایین آمده زیرا عادت کرده‌اند که تایپ و یا بعدا به اسکرین‌شات‌های منابع درسی مراجعه کنند. همچنین املای دانش‌آموزان به شدت ضعیف شده و از حالت نوشتاری به شکل محاوره و شکسته تغییر کرده است

آموزش مجازی، بازدهی ندارد
بر اساس داده‌های یونسکو تا 31 اکتبر 2021، بیش از 55 میلیون دانش‌آموز در 14 کشور تحت تأثیر تعطیلی مدارس هستند بدون اینکه هیچ گونه یادگیری حضوری داشته باشند. بحران یادگیری عمیق‌تر شده به گونه‌ای که که تمام دستاوردهایی که کشورهای با درآمد پایین و متوسط از سال 2000 در زمینه کاهش فقر یادگیری ثبت کرده بودند، از بین رفته است. «در اوضاعی که اینترنت هر روز سرعتش از روز گذشته کم‌تر و قطعی‌هایش بیشتر و بیشتر می‌شود، آنلاین درس دادن از دوره کرونا هم سخت‌تر شده است.» شیبانی، معلم‌ ریاضی دوره ابتدایی، حرف‌هایش را اینطور شروع می‌کند و با شکایت از سختی‌هایی که این روزها تجربه می‌کند، ادامه می‌دهد: «گستره مشکلات آموزش مجازی بسته به اینکه مدرسه دولتی یا غیرانتفاعی باشد و در چه بستری کلاس‌ها را برگزار می‌کند، برای دانش‌آموزان و معلمان متنوع است. مثلا پلتفرم شاد، یک پلتفرم آفلاین است که محتوای درسی که در قالب ویدیو ضبط ‌شده، روی آن بارگزاری می‌شود و دانش‌آموز بدون قرار گرفتن در فضای کلاس به شکل مستقل باید از آن استفاده کند. به همین دلیل برای دانش‌آموزان بازدهی کافی را ندارد. اما در پلتفرم‌های جایگزین مثل بیگ‌بلوباتن یا ادوبی کانکت امکان حضور آنلاین و برگزاری ویدیو کنفرانس فراهم است.» اما مشکل این است که به‌طور مداوم در هر کلاس 45 دقیقه‌ای، چندین و چند بار اینترنت و سرور قطع می‌شود و یا سرعت به حدی پایین می‌آید که کلاس از دست می‌رود. به گفته شیبانی برخی مدارس هم در زمان کاهش شدید سرعت اینترنت، کلاس‌ها را در گروه‌های واتس‌اپی ادامه می‌دهند و معلم‌ها در قالب فایل صوتی دروس را توضیح می‌دهند و بچه‌ها با مشارکت در آن گرو‌ه‌ها درس یاد می‌گیرند: «البته با فیلتر شدن این اپلیکیشن مشکل دیگری به مشکلات معلم‌ها و دانش‌آموزان اضافه شده اما هنوز هم بسیاری از مدارس در مقاطع راهنمایی و دبیرستان این روش را ادامه می‌دهند.»
عسگری، معلم دیگری که هم تجربه تدریس به دوره ابتدایی و هم دوره دبیرستان را دارد نیز در این باره تاکید می‌کند: «از دوره کرونا تا امروز ما همیشه این مشکل را داشته‌ایم که به دلیل کیفیت پایین اینترنت، دانش‌آموزان نمی‌توانند تجربه حضور مستمر در کلاس را تجربه کنند و مدام از کلاس خارج می‌شوند.» حیدری، معلم پایه چهارم ابتدایی پسرانه درباره آموزش آنلاین و مشکلات اینترنت می‌گوید: «خیلی از بچه‌ها امکان و دسترسی به اینترنت برای حضور در کلاس‌های آموزشی را نداشتند و یا اینترنت با کیفیت پایداری نبود که بتوانند به شکل مستمر سر کلاس حاضر باشند.»
ارزیابی تعطیل!
شیبانی هم با تایید این نکته که سرعت اینترنت اجازه نمی‌دهد تصویر دانش‌آموزان به واسطه دوربین به اشتراک گذاشته شود، ادامه می‌دهد: «وقتی با بچه‌های دبستانی سر و کار داریم که به دلیل سرعت اینترنت نمی‌توانند تصویر خود را به اشتراک بگذارند، عملا هیچ امیدی به این نیست که آنها به شکل پیوسته بر روی مباحث کلاس درس تمرکز داشته باشند. ارزیابی آنقدر فرایند پیچیده‌ای دارد که می‌توان گفت که اصلا ممکن نیست. همچنین در این رابطه ارزیابی تکالیف برای معلم‌ها تبدیل به مصیبت واقعی شده است.» هر چند بچه‌های دبستانی نیاز دارند که هر روز تکالیفشان از سوی معلم بررسی شود اما در کلاس‌های مجازی با کند شدن اینترنت آپلود کردن عکس از تکالیف بسیار سخت شده و بازخورد دادن معلم‌ها به تکالیف بچه‌ها در سنین دبستان به این روش کفایت و تاثیرگذاری لازم را ندارد. عسگری هم درباره شیوه ارزیابی دانش‌آموزان توضیح می‌دهد: «از آنجایی که کیفیت اینترنت برای برگزای کلاس‌های مجازی مناسب نیست، وقتی از دانش‌آموز می‌خواهیم سوالی بپرسیم به راحتی می‌گوید اینترنتم قطع شده بود و این اصلاً اتفاق بعیدی نیست و امکان صحت‌سنجی این ادعا هم وجود ندارد. معلم هم در این مواقع ترجیح می‌دهد به جای اصرار بر ارزیابی، حرف دانش‌آموز را بپذیرد زیرا درس مهم‌تر از این است که با باز کردن میکروفن و تصویر دانش‌آموز از کلاس بیرون بیفتد. همچنین فضای مجازی به نحوی است که امکان تقلب در آن به راحتی فراهم است و آزمون هم نمی‌تواند میزان دانش و یادگیری افراد را نشان دهد، به همین دلیل در واقع به هیچ نحوی با روند سابق و فعلی نمی‌توان یادگیری بچه‌ها را سنجید.» به استناد از گزارش سال 2020 سازمان ملل، تعطیلی مدارس و سایر فضاهای آموزشی بر 94 درصد از جمعیت دانش‌آموزی جهان تأثیر گذاشت و این میزان در کشورهای با درآمد کم و متوسط به 99 درصد می‌رسد. انتظار می‌رود نرخ فقر یادگیری جهانی در میان کشورهای با درآمد پایین و متوسط، بر اساس داده‌های به دست آمده تا فوریه 2022 ، به 70 درصد افزایش یابد.
استمرار از دست رفته
یک معلم ریاضی در گفت‌وگو با «پیام ما» اهمیت حضور پیوسته در کلاس‌های درس را اولویت می‌داند: «از آنجایی که در کلاس آنلاین، معلم مثل یک سخنران متکلم وحده حرف می‌زند و وقتی سوالی مطرح می‌کند، باید منتظر شود که دانش‌آموز بلندگویش را باز کند تا پاسخ دهد و دوباره معلم به درس ادامه دهد؛ عملاً تدریس در این فضا یعنی گیر کردن در فرایندی منقطع. همین موضوع هم چون اجازه شکل‌گیری یک گفت‌وگوی عادی بین معلم و دانش‌آموز‌ را نمی‌دهد بر کیفیت آموزش و میزان یادگیری دانش‌آموزان تاثیرگذار است.»
در کنار همه این مسائل، قطعی برق برخی مناطق در ساعت کاری مدارس در زمان‌هایی که کلاس‌ها مجازی برگزار می‌شود، به معنای برگزار نشدن کلاس‌های درس است. اتفاقی که این معلم در روزهای اخیر بارها تجربه کرده و از آن شکایت دارد. حیدری درباره تجربه تدریس با اینترنت بی‌کیفیت می‌گوید: «مشکل قطعی اینترنت در طول سه سال اخیر برای تدریس آنلاین همیشه وجود داشته است. وقتی دانش‌آموزی به دلیل کیفیت پایین اینترنت از کلاس درس جا می‌ماند تا زمان اتصال دوباره که حداقل 2 تا 3 دقیقه به طول می‌انجامد، از بخشی از درس جا می‌ماند. همین موضوع منجر به ایجاد استرس در آنها می‌شود و زمانی که دوباره دانش‌آموز در کلاس حضور پیدا می‌کند دیگر خبری از تمرکز تمام و کمال بر درس به دلیل استرس ایجاد شده، نیست.»
کلاس مجازی جای کلاس حضوری را نمی‌گیرد
این معلم ریاضی درباره کیفیت آموزش مجازی و تاثیر آن بر یادگیری کودکان می‌گوید: «کلاس حضوری، هم‌افزایی دارد یعنی بچه‌ها با حضورشان در کلاس و فضای مدرسه به‌ویژه در مهارت‌هایی که مستقیم با تخیل آنها و یا استفاده از یک ابزار رابطه دارد، به واسطه یادگیری هم‌کلاسی‌هایشان مطالب را یاد می‌گیرند. اما کلاس مجازی یعنی یادگیری تک به تک و دانش‌آموز فرصت این هم‌افزایی را از دست می‌دهد. چیزی که با کلا‌س‌های منقطع مجازی به دست نمی‌آید.»
آموزش مجازی علیه دروس مهارتی
«حیدری» معلم پایه چهارم ابتدایی در پاسخ به اینکه یادگیری دانش‌آموزان چگونه از آموزش مجازی متاثر شده، می‌گوید: «سرعت نوشتن بچه‌ها در لحظه بسیار پایین آمده زیرا عادت کرده‌اند که تایپ و یا بعدا به اسکرین‌شات‌های منابع درسی مراجعه کنند. همچنین املای دانش‌آموزان به شدت ضعیف شد و از حالت نوشتاری به شکل محاوره و شکسته تغییر کرده است. به علاوه در درس‌های مهارتی مثل ریاضی، کار با ابزاری مثل گونیا و… ضعف جدی دارند.» او ادامه می‌دهد: «ما نمی‌توانستیم بر نحوه صحیح کار با ابزار آموزشی نظارت داشته باشیم به همین دلیل پس از حضوری شدن متوجه شدیم بسیاری از بچه‌ها بلد نیستند مداد به دست بگیرند.» این معلم درباره کیفیت یادگیری و آموزش مجازی می‌گوید: «بچه‌ها در درس‌های علوم و اجتماعی اطلاعات بیشتری کسب کردند اما در درس‌های مهارتی مثل ریاضی، فارسی، املا و نگارش ضعف دانش‌آموزان عمیق‌تر شد. روخوانی آنها بسیار تضعیف شده زیرا کم می‌خوانند و بیشتر در اینترنت جستجو می‌کنند. همچنین نکته قابل‌توجه این است که آنها قائل به اختصاص دادن دفتر جدا برای هر درس نیستند و همچنین قاعده‌ای برای نوشتن از اول سطر یا بالای صفحه ندارند.» پیش از این نیز نتایج بررسی‌ روندهای پیشرفت تحصیلی خواندن نشان می‌دهد که ایران جزو 10 کشوری بود که دانش‌آموزانش عملکرد مطلوبی در علوم، ریاضی و خواندن از بین 41 کشور، نداشتند.
مرگ مهارت‌های ارتباط جمعی دانش‌آموزان
«این آنلاین شدن از آنلاین بودن دوره کرونا هم بدتر است.» این را یک معلم پایه چهارم ابتدایی می‌گوید و اضافه می‌کند: «بچه‌ها تازه داشتند یاد می‌گرفتند که تدریس حضوری چه مزایایی دارد و ما در حال رفع نواقص یادگیری آنها بودیم. حالا با این تعطیلی‌های ناگهانی، باید روش تدریس مباحثی که پیش‌تر به شکل حضوری تا میانه راه تشریح کرده بودیم، تغییر دهیم. ما و دانش‌آموزان آمادگی این تصمیمات یک شبه را نداشتیم.» به نظر شیبانی معلم ریاضی دوم دبستان هم یکی دیگر از فاکتورهای موثر بر کاهش کیفیت یادگیری دانش‌آموزان در دوره آموزش آنلاین این است که: «بچه‌ها استقلال خود را از دست می‌دهند و باور اینکه به تنهایی می‌توانند از پس مشکلات خود بر بیایند و به خود متکی باشند را از دست داده و به شدت بر دانش خانواده‌ها تکیه می‌کنند. همین موضوع باعث شده که دانش‌آموز در عمل نتواند درسی را که گرفته است، انجام دهد. به همین دلیل در مدتی که مدارس حضوری شد همه انرژی ما صرف این شد که به بچه‌ها بیاموزیم که آنها مسئول یادگیری و مشکلات خود هستند. اما حالا با دوباره مجازی شدن کلاس‌ها همه این تلاش‌ها نقش بر آب می‌شود.» شیبانی در ادامه از تاثیر کلاس‌های مجازی بر مهارت ارتباطی بچه‌های دبستانی می‌گوید: «در دوره کرونا، بچه‌ها عملاً هیچ ارتباط جمعی را تجربه نکردند. گویی مدرسه برای آنها به معنای حضور تنهایی و در انزوا در یک کلاس بود. همین موضوع سبب شد بچه‌ها مدارا کردن، کمک به یکدیگر، تاب‌آوری و… را نتوانند یاد بگیرند.» عسگری هم مثل شیبانی، مشکلات ارتباطی بچه‌ها پس از حضوری شدن مدارس را یادآور می‌شود و بیان می‌کند: «درباره اثر منفی توجه مداوم خانواده به بچه‌ها در طول آموزش مجازی بر مهارت‌های جمعی باید گفت که یکی از مشکلات معلم‌ها پس از حضوری شدن مدارس با کلاس‌های بچه‌هایی که همیشه مرکز توجه بودند، این بود که همیشه شکلی از دلخوری و توقعات ناکام بین دانش‌آموزان در ارتباط با معلم وجود داشت. همین موضوع باعث می‌شد که بچه‌ها از معلم‌ها حرف‌شنوی نداشته باشند.» از نظر او صبوری و تاب‌آوری در دوره غیرحضوری بودن مدارس، آموزش داده نشد و پس از حضوری شدن در کلاس‌های 20 نفره، تدریس به بچه‌ها در سنین ابتدایی که هرگز این مهارت را نیاموخته بودند، بسیار طاقت‌فرسا شد.
اما مدرسه که فقط درس نیست، بچه‌ها فرصت یادگیری مهارت‌هایی مثل دوست‌یابی، حق‌خواهی، محبت ورزیدن به دیگری و… را از دست داده‌اند. حیدری این وضعیت را اینگونه توصیف می‌کند: «پس از حضوری شدن مدرسه با دانش‌آموزانی مواجه شدیم که نمی‌توانستند پشت میز بنشینند و دوست داشتند که چند کار را همزمان انجام دهند و تمرکزشان فقط صرف درس نمی‌کردند. به علاوه پرخاشگری بسیار بین این بچه‌ها دیده می‌شود و دانش‌آموزانی که پس از یک دوره طولانی به مدرسه بازگشتند، تمایل زیادی به تنها نشستن و تنها بودن دارند.»
با این حساب با توجه به تجربه معلم‌ها و داده‌های سازمان‌های بین‌المللی و نتایج یافته‌های شاخص پرلز 2016 درباره آموزش و یادگیری خواندن که در همان سال‌ها برای دانش‌آموزان ایرانی عملکرد به شدت ضعیفی را محاسبه کرده بود، حالا پس از تجربه کرونا و تعطیلی‌های بی‌سابقه مدارس و این بار هم به بهانه آلودگی هوا؛ انتظار می‌رود اوضاع یادگیری و شاخص‌های مرتبط با آن برای دانش‌آموزان وخیم‌تر شود.