نخستین آشنایی من با دکتر اسکات با تاخیر زیاد و توسط دکتر خالقی‌زاده صورت گرفت. بنا داشتیم مجموعه پرونده‌هایی درباره بزرگان حوزه حیات‌ وحش منتشر کنیم و درباره پرندگان سراغ مهندس علی ادهمی رفتیم، پیشکسوتی که به همراه دکتر درک اسکات پرنده‌شناس شهیر انگلیسی گوشه به گوشه ایران را در جستجوی پرندگان و تهیه لیستی از آنها گشته بود. همزمان با فعالیت این گروه مهندس بیژن فرهنگ‌دره‌شوری به همراه مهندس فرد هرینگتون روی پستانداران ایران تحقیق و پژوهش می‌کردند. در نهایت نیز از کار این گروه دو کتاب منتشر شد: راهنمای پستانداران ایران و پرندگان ایران.
با وجود نقش بی‌بدیل اسکات در دانش پرنده‌شناسی ایران، نام او کمتر میان دوستداران حیات‌ وحش شناخته شده است. شاید همین ناشناخته بودن سبب شد تا خبر درگذشت او خیلی دیر به شبکه‌های اجتماعی دوستداران محیط‌ زیست ایران راه یابد و در نهایت نیز کمتر مورد توجه قرار گیرد. با این حال ما در تحریریه «پیام ما» در این روزهای پرالتهاب تصمیم گرفتیم با انتشار پرونده‌ای یادی کنیم از «درک اسکات» از زاویه کسانی که یا با او در دوره‌ای کار کردند و یا آگاه به خدمات ارزشمند او هستند. ما بر این باوریم که تنها قدرشناسی از زحمات بزرگان محیط‌ زیست این سرزمین می‌تواند نویدبخش آینده‌ای بهتر برای ما باشد.

 

عاشق ایران

| هوشنگ ضیایی |

| پیشکسوت محیط‌ زیست |

به نظر من دکتر اسکات را باید پایه‌گذار علم پرنده‌شناسى نوین در ایران نامید. در سال ۱۳۴۹ که در بخش تحقیقات سازمان شکار‌بانى و نظارت بر صید که نام آن «توسعه و بررسى» بود مشغول به کار شدم تنها پرنده‌شناس سازمان افسر شکاربان ماشاء‌الله بهرامى بود. ایشان مدتى با آقای فرگوسن که مدتى در ایران اقامت داشت کار کرده بود. آقایان ادهمی و فاضل که فارغ‌التحصیل رشته زیست‌شناسى دانشگاه شیراز بودند تازه به سازمان آمده و دوران سربازی خود را در این بخش مى‌گذراندند. هر چند قبلا مطالعاتى توسط برخى از افراد ایرانى و خارجى در مورد پرندگان ایران صورت گرفته بود ولى هیچ‌گونه منبع فارسى که بتوان به وسیله آن پرندگان را شناسایی کرد در سازمان وجود نداشت. تنها مرجع مورد استفاده ما براى شناسایی پرندگان در طبیعت کتاب «راهنمای صحرایی پرندگان اروپا و شمال آفریقا» به زبان انگلیسى بود که اکثر پرندگان و به خصوص پرندگان مهاجر ایران را نیز در بر مى‌گرفت. در اواخر سال ۱۳۴۹ با ورود آقاى دکتر اسکات که فردى جوان، پرانرژى و باسواد بود تحولى اساسى در امر شناسایی، پراکندگى و عادات و رفتار پرندگان ایران صورت گرفت. آقاى اسکات در فصول مختلف سال به تمام مناطق کشور و مناطقى که تا آن زمان هیچ زیست‌شناسى به آنجا قدم نگذاشته بود سفر کرد و برای هر منطقه چک‌ لیستى از پرندگان که در آن وضعیت حضور پرنده را در فصول مختلف نشان مى‌داد، تهیه کرد.
پس از تهیه چک لیست نهایی و کامل پرندگان ایران که به زبان انگلیسى بود جلسات زیادى براى تعین نام فارسى گونه‌ها تشکیل و پس از بحث‌ها و تبادل اطلاعات بالاخره اسامى فارسى براى کلیه پرندگان شناخته‌شده ایران تعین شد.
آشنایی من با دکتر اسکات از همان اوایل ورودش به ایران صورت گرفت و پس از مدتى، این آشنایی تبدیل به دوستى شد. در همان اوایل با «جوآنا» که دخترى مهربان و دوست‌داشتنى بود ازدواج کرد. او از من که در آن زمان مسئولیت محیط زیست خوزستان را عهده‌دار بودم دعوت کرد که در جشن ازدواج آنها حضور داشته باشم و من هم پذیرفتم. مراسم عقد در سفارت انگلیس و سپس جشن مختصرى نیز برگزار شد. آنها سپس برای ماه عسل و تایید وجود سیاه خروس عازم منطقه حفاظت شده ارسباران شدند.
دکتر اسکات علاوه بر دانش وسیعى که در پرنده‌شناسى داشت مردى بسیار مهربان، بى‌تکبر و سختکوش بود. یادم است سفرى در فصل گرم سال به اتفاق جوآنا به خوزستان آمده و در میان جنگل دز چادر زدند. صبح زود صبحانه مختصرى با هم مى‌خوردیم و به سرعت به طرف زیستگاه‌هاى مورد نظر و یا مکان‌هایى که صداى پرندگان شنیده مى‌شد، مى‌رفتیم.
او اغلب پرندگان را از روى صداهایشان تشخیص مى‌داد. همچنین با وجود اینکه اهل مناطق سردسیر شمال انگلیس بود ولى گرما و شرجی طاقت‌فرساى جنگل‌هاى دز را به خوبى تحمل مى‌کرد. ما اوایل شب به محل چادر برمى‌گشتیم «جوآنا» که عاشقانه «درک» را دوست داشت با گرمى و مهربانى زایدالوصفى از ما پذیرایی مى‌کرد. ما سه روز در این محل اقامت داشتیم. در روز دوم دو نفر از کارشناسان تازه استخدام به علت عدم تحمل شرایط سخت کارى از همراهى با ما عذرخواهى کردند. یکى از آنها نیز همانجا با اعلام استعفایش از من خداحافظی کرد. در روز سوم نیز محیط‌بان منطقه که واقعا مریض شده بود با ما نیامد.
دکتر اسکات پس از جمع‌آورى اطلاعات لازم، اقدام به نوشتن کتاب پرندگان ایران کرد. ترجمه این کتاب به آقاى على ادهمى کارشناس خبره و ارشد سازمان واگذار شد. پس از آن به پیشنهاد اینجانب ویرایش متن کتاب به آقاى مروج همدانى واگذار شد. آقاى مروج که در دانشکده زیست‌شناسى دانشگاه جندى‌شاپور اهواز تدریس مى‌کرد فردى علاقه‌مند به پرندگان و مدت زیادی در موزه تاریخ طبیعى بریتانیا روى نمونه‌هاى پرندگان و به خصوص پرندگان ایران کار کرده بود. در مذاکراتى که اینجانب و آقاى ادهمى با ایشان داشتیم ویرایش کتاب را با شرایطى قبول کردند و بالاخره کتاب پرندگان ایران در سال ۱۳۵۴ به چاپ رسید. شایان ذکر است که با رایزنى‌هایى که توسط آقاى دکتر اسکات با نقاشان مختلف خارجى انجام شد تصاویر کتاب تهیه و در اختیار سازمان قرار گرفت، چاپ تصاویر و نقشه‌ها نیز با نظارت اقاى اسکات در انگلستان انجام شد.
این کتاب متجاوز از ۴۰ سال، تنها مرجع شناسایی پرندگان ایران بود و هم‌اکنون نیز به عنوان یک مرجع معتبر مورد استفاده قرار مى‌گیرد. دکتر اسکات عاشق ایران بود و شدیدا به این سرزمین عشق مى‌ورزید. سال‌هاى بعد از انقلاب که به علت عملکرد ضعیف سازمان تعداد زیادی از زیستگاه‌هاى پرندگان مورد تخریب قرار گرفته بود و زمزمه‌هایی مانند تغییر نام کنوانسیون رامسر در مجامع بین‌المللى مطرح بود او بیشتر از نمایندگان کشورمان از منافع ایران دفاع مى‌کرد.
آقاى دکتر اسکات افراد زیادى را با علم پرنده‌شناسى و نحوه انجام مطالعات در مورد آنها آشنا کرد که از میان آنها مى‌توان از آقایان ادهمى، کهرم، منصورى، وزیرى و افتخار را نام برد. او تا اخرین روزهاى زندگى خود با اغوش باز از هرگونه راهنمایی و همکارى با دانشجویان، محققان و نویسندگان و دیگر افراد علاقه‌مند ایرانى دریغ نمى‌کرد. روحش شاد و یادش گرامى باد.

 

«درک اسکات» با همان شوخ‌طبعی و سرزندگی همیشگی، ضمن تشکر از این دعوت، گفت که در زمان کنفرانس در حال سفر با کشتی به سمت آلاسکا خواهد بود. حیف که نتوانست برای آخرین بار تجربیات و مشاهدات ارزشمندش از سال‌ها کار در ایران را با دانشجویان ایرانی به اشتراک بگذارد

به یاد دکتر درک اسکات

| ابوالقاسم خالقی‌زاده |

| استادیار بیولوژی و کشاورزی موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور |

دکتر درک آلبرت اسکات، پرنده‌شناس سرشناس انگلیسی، زاده 27 ژوئن 1944- مرگ 22 نوامبر 2022، در حدود سال 1345 خورشیدی وارد ایران شد. او یکی از پرنده‌شناسان و پرنده‌نگران شناخته‌شده بود و رساله دکتری‌اش را در دانشگاه آکسفورد درباره مرغ‌های توفان در سپتامبر 1970 دفاع کرد. اسکات از اکتبر 1970 تا تا مارس 1976 به عنوان مشاور پرنده‌شناسی سازمان حفاظت محیط زیست ایران مشغول فعالیت بود. او همچنین برای بسیاری از نهادها و سازمان‌های جهانی، بین‌المللی، منطقه‌ای و کشوری نقش مشاور بین‌المللی پرنده‌شناسی، تالاب‌ها و پرندگان آبزی را ایفا می‌کرد. او به عنوان یکی از متخصصان پرندگان آبزی و تالابی در جهان سال‌ها مسئول تهیه گزارش‌های سرشماری پرندگان آبزی، کتاب اطلس پرندگان آبزی و نیز کتاب اطلس پرندگان کنار آبزی جهان و همچنین کتاب راهنمای تالاب‌های خاورمیانه بود. علاقه اسکات به دیدن پرندگان جهان سبب شد تا با سفر به حدود 140 کشور جهان و ثبت حدود 7500 گونه یعنی حدود سه چهارم از گونه‌های پرندگان جهان را با چشم و گوش خود لمس کند. در سال 1998، با دوستش همه خانواده‌های پرندگان جهان را در یک سال دید و رکورد آنها در گینس ثبت شد. دکتر اسکات معمولا هر سال چندین ماه با همسرش در یک جزیره کوچک به وسعت 5.6 کیلومتر مربع در جنوب غرب ایرلند و رو به اقیانوس اطلس اقامت داشت. عشق او به پرنده‌نگری سبب می‌شد که تا آخرین روزهای عمرش، به جز روزهای بستری شدن در بیمارستان، به تماشای پرندگان بپردازد. همسرش جوآنا در 9 مارس 2018 پس از چندین سال مقاومت در برابر سرطان درگذشت. دکتر اسکات نیز در تاریخ 22 نوامبر 2022، 1 آذر 1401 پس از تحمل چندین ماه بیماری، نشستن روی ویلچر و بستری شدن در سن 78 سالگی چشم از جهان فرو بست و علی‌رغم انتشار چندین کتاب و مقاله‌های بسیار، ما از خرمن گران‌بهایی از دانش و تجربه درباره پرندگان ایران و جهان محروم شدیم.

از درک اسکات بیش از 400 اثر علمی ارزشمند بجا مانده است که برخی از آنان در نشریه پرنده‌شناسی PODOCES به دعوت سردبیر نشریه آقای دکتر ابوالقاسم خالقی‌زاده تدوین و نشر یافته است

اسکات و فیروز سرمایه‌های طبیعت ایران

| محمدصادق فرهادنیا |

| دکتری جانورشناسی دانشگاه آکسفورد|

اواخر اسفندماه سال 1400، وقتی برای آخرین بار با درک اسکات تلفنی صحبت کردم، تصور نمی‌کردم این آخرین گفت‌وگوی ما باشد. در آن گفت‌وگو، از او به نمایندگی از دانشگاه شهرکرد که قرار بود تابستان امسال میزبان کنفرانس زیست‌شناسی باشد، به عنوان سخنران کلیدی دعوت کردم.
«درک اسکات» با همان شوخ‌طبعی و سرزندگی همیشگی، ضمن تشکر از این دعوت، گفت که در زمان کنفرانس در حال سفر با کشتی به سمت آلاسکا خواهد بود. حیف که نتوانست برای آخرین بار تجربیات و مشاهدات ارزشمندش از سال‌ها کار در ایران را با دانشجویان ایرانی به اشتراک بگذارد.
من تجربه چندانی در زمینه پرنده‌شناسی ندارم و طبیعتا کمتر فرصتی برای همکاری و تعامل با درک اسکات داشته‌ام ولی مشاهدات اندکی در سال‌های اخیر به واسطه جمع‌آوری و تدوین تاریخ شفاهی حفاظت از محیط زیست ایران در سال‌های گذشته داشته‌ام که شاید برای علاقه‌مندان به محیط زیست ایران جالب باشد.
درک اسکات در دانشگاه آکسفورد تحصیلات خود را در زمینه پرنده‌شناسی به پایان رساند. وقتی در سال‌های آخر تحصیل خود بود، نامه‌ای از سوی اسکندر فیروز ریاست وقت سازمان محیط زیست به دانشگاه آکسفورد و موسسه پرنده‌شناسی Edward Grey، که امروزه یکی از بزرگترین مراکز مطالعات رفتارشناسی و تکاملی پرندگان در دنیاست، ارسال و در آن از دانشگاه آکسفورد درخواست می‌شود متخصصی در زمینه پرنده‌شناسی به ایران معرفی شود و این سرآغاز پیوند خوردن درک اسکات با پرندگان و پرنده‌شناسان ایرانی است.
در گفت‌وگوهایی که با درک اسکات داشتم، او به نیکی از اسکندر فیروز یاد می‌کرد و یک بار به من گفت اسکندر فیروز بزرگترین دارایی asset سازمان محیط زیست در آن سال‌ها بود. وقتی چند سال قبل پس از فوت اسکندر فیروز با او تماس گرفتم تا حالش را بپرسم و از آخرین اسلایدهای قدیمی که می‌توانم به ایران ببرم، پرسیدم، خبر فوت فیروز را هم به اون دادم و چه با احترام از او یاد کرد.
درک اسکات کارهای بزرگی برای ایران کرد. در زمانی که او در ایران بود، معمولا همراه با همسرش مرتبا به بخش‌های مختلفی از ایران سفر داشت و تصاویر و گزارش‌های زیادی جمع‌آوری می‌کرد. تا زمانیکه او در ایران بود، بیش از 400 گونه پرنده مختلف در ایران ثبت کرد.
آنچه بیش از همه در برخوردهای محدودم با درک اسکات در یادم مانده، تواضع و فروتنی بیش از حد او بود. درحالیکه می‌دانستم که او با دانشجویان و متخصصان زیادی از ایران در ارتباط است، مثلا برای جمع‌بندی نقشه‌های پراکنش پرندگان، بررسی روند وضعیت پرندگان از گذشته تاکنون و یا حتی موارد زیادی از بازخوانی مقالات دانشجویان ایران و کمک در ترجمه آنها، هیچ‌گاه اشاره‌ای به نقش خود و کمک‌های بی‌دریغش به پرنده‌شناسان ایرانی نمی‌کرد. او به نیکی از بسیاری از پرنده شناسان ایرانی یاد می‌کرد. او هیچ‌گاه درباره فعالیت‌های خود در حدود 5 سال حضور در ایران بزرگنمایی نکرد که من چنین کردم و چنان کردم.
وقتی قبل از کرونا توانستم پس از یک روز سفر و تعویض قطارهای مختلف خود را به منزلش در یک شهر ساحلی و خلوت در جنوب غربی انگلستان برسانم، بی‌دریغ حتی از موجودی اندک یخچالش به ناهار ساده‌ای دعوت کرد و تا ساعت‌ها به سوالات من درباره حفاظت محیط زیست در دهه 1350 پاسخ داد.
وقتی در پایان می‌خواستم از او خداحافظی کنم، به او گفتم تو اسلایدهای زیادی از ایران داری که ما در ایران هیچ نسخه‌ای از آنها نداریم. اجازه می‌دهی این اسلایدها را به ایران ببرم تا در اختیار محققان و علاقه‌مندان ایرانی قرار بگیرد؟ بدون تامل گفت هر کدام را می‌خواهی ببر. من دو کیسه بزرگ شامل بیش از 6000 اسلاید از تصاویر مناطق و حیات وحش ایران در دهه 1350 از او گرفتم، همراه با دفاتر یادداشت و گزارش‌های مشاهدات فراوان.
چند روز پس از عید نوروز امسال، درک اسکات برای آخرین بار تصاویر جدیدی که اسکن کرده بود را برایم فرستاد. در یکی از آن تصاویر، دریاچه تشک و بختگان بود که تقریبا خشک بود و او با خودروی ژیانی که سازمان محیط زیست در آن سال‌ها به او داده بود، برای بررسی وضعیت دریاچه و پرندگان به دریاچه رفته بود.
از تصاویر و گزارش‌های اسکات چنین بر می‌آید که میانکاله یکی از مناطق محبوب او بود، همانجایی که جمعیت‌های عظیمی از پرندگان در آن ثبت کرد و عکس‌های زیادی گرفت. امروز اسکات دیگر در میان ما نیست، ولی امیدوارم میانکاله، که یکی از مناطق مهم برای پرندگان و محبوب برای اسکات بود، همیشه بماند.

در سوگ آنکه چونان عقاب پر کشید و رفت
| علی ادهمی |

| پیشکسوت محیط زیست |

دکتر درک آلبرت اسکات فارغ‌التحصیل ممتاز دانشگاه آکسفورد، پرنده‌شناسی بی‌نظیر و عاشق پرنده و طبیعت بود که هرگز از یاد و خاطرم نمی‌رود.او چندین سال تمام وقت با من سرزمین ایران عزیز را از کوه و دشت و صحرا و کویر تا تالاب و دریاچه و دریا با عشق و دقت تمام بررسی کرد و اولین کتاب تفصیلی پرندگان ایران را تدوین و منتشر کرد . من از دانش، تبحر و توانایی و سرسختی او درس‌ها گرفتم. در جوار او از سپیده دم و گاهی تا نیمه‌های شب در جستجو و بررسی پرندگان و گهگاه تور زدن و گرفتن و حلقه‌گذاری و بیومتری پرندگان مهاجر بسیار کوشیدیم و اطلاعات ارزنده ای به دست آوردیم . اسکات حتی پس از رفتن از ایران باز هم دلش اینجا بود و گهگاه در هر دیدار در مورد پرندگان و شرایط متاسفانه رو به وخامت آنها گفتگو و یاد روزگار خوش گذشته می‌کردیم. اسکات تقریبا پرندگان تمام مناطق و سرزمین‌های دنیا را بررسی و اطلاعات ذی‌قیمت آنها را منتشر کرده و برای آیندگان به یادگار گذاشته است. از دیگر ویژگی‌های برجسته دکتر اسکات مناعت طبع و عدم وابستگی به مادیات بود چنانکه او هم به زحمت هزینه‌های سفرهای تحقیقاتی و امور جاری زندگی خود را تامین می‌کرد، آری اینچنین است زندگی یک انسان دانا، دلسوز و خستگی‌ناپذیر، یادش پیوسته گرامی باد و عرض تسلیت به جامعه پرنده‌شناسان و دلسوزان طبیعت.

زندگی برای دنیای بی‌پایان پرندگان

| محمود قاسمپوری |

| استاد دانشگاه تربیت مدرس |

درک اسکات پرنده‌شناس شهیر انگلیسی در 78 سالگی دار فانی را وداع گفت؛ کسی که حق بزرگی به گردن دانش پرنده‌شناسی در ایران داشت. اسکات در 26 سالگی دکتری خود را با مطالعه زیست‌شناسی نوعی پرنده دریایی بنام مرغ توفان از دانشگاه آکسفورد اخذ کرد. سپس در همان ایام جوانی اولین تجربیات جدی خود را با کار بر روی پرندگان ایران آغاز کرد. در طول دوره شش ساله حضور او در ایران و کار در سازمان محیط زیست به عنوان رئیس بخش پرنده‌شناسی از اغلب زیستگاه‌های تالابی ایران با روش‌های دقیق و معتبر گزارش‌های مکتوب و قابل استنادی را تهیه کرد. در حقیقت اولین سرشمار‌‌ی‌های سراسری پرندگان ایران موسوم به سرشماری نیمه زمستانه از همان زمان بر روال منظم شروع شد.
پس از بازگشت به کشور خود، با سخاوتمندی بی‌نظیری به همکاری خود با محققین ایرانی ادامه داد. پاسخگویی کامل و جامع او به ایمیل‌های دریافتی از پرنده‌نگرهای جوان ایرانی همواره باعث دلگرمی پویندگان این راه بود. در بهمن 1382 به مدت 10 روز به جزیره قشم سفر کرد و در کنار مهندس بیژن فرهنگ دره‌شوری و مهندس محمد‌هاشم داخته چک لیست گونه‌های جدید پرندگان جزیره را تایید کرد. او سابقا در دهه 50 در همان جزیره در طی 3 روز تعداد 80 گونه پرنده را برای اولین بار شناسایی کرده بود.
از درک اسکات بیش از 400 اثر علمی ارزشمند بجا مانده است که برخی از آنان در نشریه پرنده‌شناسی PODOCES به دعوت سردبیر نشریه آقای دکتر ابوالقاسم خالقی‌زاده تدوین و نشر یافته است. چک لیست پرندگان نادر ایران و فهرست اصلاح شده پرندگان ایران از جمله مقالات مرتبط با کشور ما هستند که به فراوانی مورد ارجاع و استناد دانشگاهیان قرار گرفته است.
او همچنین به عنوان مشاور پرنده‌شناس و متخصص تالاب برای سازمان‌های بین‌المللی کار کرده است. همکاری با نهادهای حفاظتی مانند Wetlands International ، BirdLife International ،WWF و IUCN و همچنین دفتر کنوانسیون رامسر، بانک جهانی، UNDP و FAO همگی بخشی از کارنامه او هستند. او به عنوان متخصص در زیستگاه‌های تالابی در پروژه‌های حفاظتی در اروپای غربی، شمال و شرق آفریقا، خاورمیانه، جنوب و شرق آسیا، آمریکای مرکزی و جنوبی، جزایر کارائیب و اقیانوس آرام نیز مشارکت فعال داشت. اسکات علاوه بر پرندگان آبزی بر روی پرندگان جنگل‌های استوایی، عمدتاً در آمریکای جنوبی و بر روی پرندگان بیابانی در خاورمیانه و شمال آفریقا نیز کارهای ارزشمندی انجام داده است. تدوین کاملترین فهرست مناطق مهم تالابی دنیا در بیش از 120 کشور و در پنج قاره از جمله فعالیت‌های او بود. او از نویسندگان کتاب اطلس مرغابی‌سانان جهان بود که توسط Wetlands International در سال 1996 منتشر شد. دیگر کتاب اون اطلس پرندگان کنار آبچر آفریقا و اروپا بود که توسط همان سازمان در سال 2009 منتشر شد. از سال 1994 به بعد سالانه سه تا پنج تور آموزشی پرنده‌نگری به مقصد کشورهای مختلف در اروپا، خاورمیانه، آمریکای شمالی و جنوبی، جنوب آفریقا، آسیای جنوب شرقی، استرالیا، اقیانوس آرام غربی و قطب جنوب هدایت کرد. سرانجام در سال‌های اخیر در تدوین اطلس پرندگان ایران با پرنده‌شناسان ایران همکاری داشته است. او و همسرش که زندگی خود را وقف دنیای بی‌پایان پرندگان کردند تصمیم گرفتند تا فرزندی نداشته باشند.