از فریدونکنار و تالاب اِزباران هر روز خبری مخاطره‌آمیز بر می‌خیزد. خطری که این بار گرچه چندان بزرگ به نظر نمی‌رسد اما با واکاوی آن می‌توان به حقیقی نگران‌کننده رسید. این بار موضوع از دامگاه‌های فریدونکنار و پرندگان شکار شده عبور کرد و به قطع درختان رسید: قطع درختستان‌هایی از سپیدار و توسکا و درختان اکالیپتوسِ البته دست‌کاشت، با نیت کاشت برنج در منطقه و تبدیل اراضی دامگاهی به شالیزار. مسئله‌ای که به گفته اهالی محلی با بالا رفتن قیمت برنج ایرانی تا سقف 120 هزار تومان اتفاق می‌افتد. این منطقه سال‌هاست به عنوان یکی از مناطق پررونق شکار پرندگان مهاجر و زمستان‌گذرانی یاد می‌شود و حالا با کاهش صید پرندگان و تعطیلی بازار از یک سو و گسترش مشکلات اقتصادی راه‌حلی پیش روی جامعه محلی گذاشته است که تجربه پس داده همشهریان و برخی روستاهای مجاور را تکرار کنند. به نظر می‌رسد پس از «سرخرود» این منطقه دومین منطقه دامگاهی باشد که به شالیزار تبدیل می‌شود و این میان آنچه از بین می‌رود نه فقط درخستان‌هایی است که گرچه بسیاری دست کاشت هستند اما تعداد اصله درختان خودرو و بومی منطقه نیز در میان آن‌ها کم نیست بلکه آب است.

محمد موسوی یکی از اهالی روستای ازباران است که حدود 2 هزار متر دامگاه در غرب تالاب دارد. او می‌گوید هنوز درختان اراضی خود که بخشی از آن هم اکنون صیفی‌کاری است را قطع نکرده، اما برای سال آینده این کار را می‌کند. او در مورد این تصمیم توضیح می‌دهد: گرانی بسیار زیاد شده است و دیگر از پس زندگی بر نمی‌آییم. صید پرنده دیگر رونقی ندارد و نمی‌توان به کشت صیفی‌جات بسنده کرد. صیفی‌جات محصولاتی هستند که ماندگاری ندارند و در کشت اندک ما به فروش صنعتی نمی‌روند. اگر هم بروند کارخانه‌ها محصولی مانند گوجه را به دلیل تلفات زیاد با قیمت اندک می‌خرند و عملا سودی عاید ما نمی‌شود. در مورد محصولات ما و صیفی‌کاران این منطقه بیشتر محصول در بازارهای محلی به فروش می‌رسد که طبیعتا خودش به معنای هدررفت بالا و زیان است اما برنج محصولی با ماندگاری بالاست که اکنون کمتر محصول کشاورزی و باغی جز موارد خاص از نظر قیمت با آن برابری می‌کند. این را در مورد محصولاتی مانند پسته و زعفران و مانند آن نمی‌گویم بلکه منظورم محصولاتی است که عمده کشت آن در شمال کشور و مازندران انجام می‌شود.

به‌ دلیل اینکه این اراضی متعلق به مردم است و تقریبا در وسعتی 2000 متری به هر دامگاه با مالکیت خصوصی تعلق دارد نه اداره حفاظت از محیط زیست و نه اداره منابع طبیعی استان دخالتی در مدیریت آن ندارد. از سویی جهاد کشاورزی هم به عنوان متولی حوزه کشاورزی، بر تغییر کاربری اراضی کشاورزی به ابنیه و مانند آن، حساس است نه به تغییر الگوی کشت که البته این موضوع منطقی نیست. یعنی اداره کل جهاد کشاورزی باید در این زمینه نیز نظارت کند

عیسی محمدنژاد بابلرودی هم یکی دیگر از مالکان است که اراضی خود در منطقه غربی را تبدیل به شالیزار کرده است. او می‌گوید: «برنج می‌کارم چون درحال‌حاضر به وقت و هزینه‌اش می‌صرفد. از طرفی مجبور نیستم محصولم را بلافاصله پس از برداشت بفروشم. برنج روی دست کشاورز نمی‌ماند. بماند هم می‌تواند آن را برای مدت طولانی انبار کند و حتی جلوی در منزلش هم بفروشد. باید چه محصولی بکارم که چنین مزیتی برایم داشته باشد؟» او مدعی که این کار آسیبی به منابع طبیعی نمی‌زند: «دارم در زمین‌های خودم کار می‌کنم و اختیارش را دارم. شمایی که می‌گویید چرا زمین‌هایتان را شالیزار می‌کنید هزینه‌های زندگی ما را پرداخت می‌کنید؟ هر بار برای یک موضوع به ما در این منطقه اعتراض می‌کنند. یک بار دامگاه‌ها را تیتر رسانه‌ها می‌کنند. یک بار می‌گویند کشت آبی در این منطقه زیاد است. در این منطقه کشت دوم دارند و خلاصه هر بار بهانه‌ای. این بار هم به برنج کاری ما ایراد می‌گیرید. شما راه دیگری پیش پای ما بگذارید که مزیت‌های کاشت برنج را داشته باشد ما نکاریم».
دولت متولی این اراضی نیست
اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران و اداره کل منابع طبیعی این استان در پیگیری پیام ما پاسخ می‌دهند که به دلیل اینکه این اراضی مالکیت خصوصی دارند نه مالکیت ملی، این سازمان‌ها نظارتی بر آن ندارند. موضوعی که سید محمود قاسمپوری، دانشیار دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس نیز بر آن صحه می‌گذارد.
او می‌گوید: به‌ دلیل اینکه این اراضی متعلق به مردم است و تقریبا در وسعتی 2000 متری به هر دامگاه با مالکیت خصوصی تعلق دارد نه اداره حفاظت از محیط زیست و نه اداره منابع طبیعی استان دخالتی در مدیریت آن ندارد. از سویی جهاد کشاورزی هم به عنوان متولی حوزه کشاورزی، بر تغییر کاربری اراضی کشاورزی به ابنیه و مانند آن، حساس است نه به تغییر الگوی کشت که البته این موضوع منطقی نیست. یعنی اداره کل جهاد کشاورزی باید در این زمینه نیز نظارت کند.
به گفته قاسمپوری در حال حاضر نیز در منطقه غربی ازباران، اراضی که به شالیزار تبدیل نشده است با بالا آوردن خاک تبدیل به اراضی کشت صیفی‌جات شده است: «اتفاقی که رخ می‌دهد این است که این کشت معمولا در بخشی از زمین انجام می‌شود مثلا در وسعتی 300 تا 400 متر. اما حالا برخی از دامگاه‌داران تصمیم گرفته‌اند با همه وسعت زمین‌هایشان که معمولا مساحتی در حدود 2000 متر یا مضربی از آن برای هر مالک است کشت شالی را امتحان کنند که در این منطقه مسبوق به سابقه است».
روند قطع درختان از سال‌ها قبل
قاسمپوری توضیح می‌دهد: «یک نکته قابل توجه این است که منطقه غربی ازباران منطقه‌ای است که به خاطر تنک بودن درختستان‌ها پرندگان کمتری در آن حضور داشتند و با قطع درختان کمتر هم می‌شود. البته این منطقه دارای پوشش جنگلی نیست و به همین دلیل از عنوان درختستان برایش استفاده می‌کنیم که معنای متفاوتی از جنگل دارد. این منطقه از درختستان‌ها براساس آخرین تصویری که من از تصاویر هوایی گوگل دریافت کردم از سال‌های قبل تنک و خالی شده بود و موضوع امروز و دیروز نیست. حالا هم به دلیل بالا رفتن قیمت برنج در کنار شرایط پیچیده و سخت اقتصادی برای مردم، اهالی محلی تصمیم به تبدیل اراضی به زمین‌های شالیزاری گرفتند که طبیعتا تصمیمی دور از انتظار نیست».
تبلیغات بر برنج فریدونکنار
اداره کل جهاد کشاورزی استان در مورد توسعه برنج کاری در این منطقه پاسخ روشنی نمی‌دهد و موضوع را به دست پیگیری و پاسخ در آینده می‌سپارد. اما به نظر می‌رسد که تبلیغات بر کاشت برنج فریدونکنار از سوی خود این سازمان گسترده باشد. سال 96 از سوی اداره کل جهاد کشاورزی مازندران اعلام شد که برنج طارم محلی فریدونکنار به‌عنوان یک محصول محلی در فهرست آثار ملی کشور به‌ثبت رسیده است. مسئله‌ای که خود به دلیلی برای توسعه کاشت این محصول آب‌بر بدل شده است و گویی طی 4 سال گذشته همراهی همه ارکان دولت در این منطقه را نیز با خود داشته است.
همان سال محمدرضا ضیایی مدیر جهادکشاورزی شهر ساحلی فریدونکنار اعلام کرد که دغدغه‌های چندین ساله در حفظ نام و برند برنج فریدونکنار همواره وجود داشت و ادامه داده بود: فرماندار شهرستان مسیر روشنی را ترسیم کرد که با تلاش‌ها و پیگیری‌های مجدانه جهاد کشاورزی شهرستان و با همکاری مستمر صنف برنج‌فروشان شهرستان گامی مهم به سوی اعتلای این محصول شاخص و ناب فریدونکنار برداشته شد و امروز شاهد ثبت ملی برند برنج فریدونکنار هستیم. با ثبت ملی برند برنج فریدونکنار، از این پس شالیکاران زحمتکش فریدونکناری برنج سالم و پاک خود را همراه با یک برند شاخص به اقصی نقاط ایران توزیع می‌کنند.پس از آن نیز جهاد کشاورزی شهرستان از نشانه‌ای به عنوان نماد برنج فریدونکنار رونمایی کرد تا بر اعتبار فروش این محصول افزوده شود.
اما یک سوال با پرجاست که در شرایط تنش آبی کشور که از سال 97 مازندران به ویژه دشت شرق آن نیز به این بحران وارد شده است کاشت برنج آن هم به روش آبی همچنان راه گشاست و برند این محصول تا کی می تواند در برابر بی‌آبی مقاومت کند؟

سال 96 از سوی اداره کل جهاد کشاورزی مازندران اعلام شد که برنج طارم محلی فریدونکنار به‌عنوان یک محصول محلی در فهرست آثار ملی کشور به‌ثبت رسیده است. مسئله‌ای که خود به دلیلی برای توسعه کاشت این محصول آب‌بر بدل شده است و گویی طی 4 سال گذشته همراهی همه ارکان دولت در این منطقه را نیز با خود داشته است

تنش آبی در شرق مازندران
تیر 1400 شرکت آب منطقه‌ای مازندران اعلام کرد که کشاورزان دشت هراز واقع در شهرستان‌های آمل، بابل، محمودآباد و فریدونکنار که آب مورد نیازشان از رودخانه مهم و بزرگ هراز تامین می‌شود، به‌دلیل کاهش محسوس روان‌آب، پمپ‌های آب چاه‌های کشاورزی را روشن کرده‌اند تا در حساس‌ترین مرحله از رشد گیاه برنج دچار مشکل نشوند.
این شرکت اعلام کرد: به دلیل کاهش روان‌آب رودخانه‌ها این مقدار آب پاسخگوی نیاز شالیزارها نیست، با این که فاصله نوبت رهاسازی آب در رودخانه‌های مختلف استان ۲ برابر شده است.
طبق آمار رسمی جهاد کشاورزی مازندران از ۲۱۵هزار هکتار اراضی کشاورزی که سال 1400 در استان زیر کشت برنج رفته است ۱۱۰ هزار هکتار آن در دشت هراز واقع است که آب این دشت بزرگ از طریق رودخانه هراز تامین می‌شود.
شالیزارهای دشت هراز هم اکنون نیز در مرحله خوشه‌بندی قرار دارند، مرحله‌ای که براساس کارشناسی نیاز آبی گیاه برنج از حساسیت بالایی برخوردار است تا شیره دانه برنج به درستی شکل بگیرد. در این مرحله اگر آب به اندازه کافی به گیاه نرسد، با توجه به گرمای حدود ۴۰ درجه‌ای هوا که در روزهای اخیر در شرق مازندران و دشت گرگان شاهد بودیم، تنش خشکی زمین سبب پوکی دانه می‌شود و محصولی که برای سودآوری خاص، کشت می‌شود از دست می‌رود.
با وجود اینکه در اطلاعیه سازمان جهاد کشاورزی کشور که سال 1397 استان‌های دارای ممنوعیت کشت برنج را اعلام می‌کرد نام مازندران به چشم نمی‌آمد اما هشدار کمبود آب در شرق مازندران از ابتدای سال 1400 از سوی شرکت آب منطقه‌ای و سازمان جهاد کشاورزی برای جایگزینی کشت برنج داده شد. درحال حاضر و بنا به اطلاعیه شرکت آب منطقه ای مازندران که در روزهای ابتدای خرداد 1401 منتشر شد؛ به دلیل کاهش آب سطحی رودخانه‌ها فاصله زمانی نوبت‌بندی آب در رودخانه‌ها نیز بیشتر شده است و کشاورزان با مشکل جدی کمبود آب مواجه هستند. از سویی دیگر شرق مازندران با شروع خرداد 1401، در شهرهای خود قطعی‌های منطقه‌بندی شده آب با ساعات بلند تا 6 ساعت در روز را تجربه می‌کند اما کشت برنج در این منطقه همچنان روبه توسعه است.