سایت خبری پیام ما آنلاین | مردم شناسی کارکردهای اجتماعی حمام‌ در شهر کرمان

مردم شناسی کارکردهای اجتماعی حمام‌ در شهر کرمان





۲۹ دی ۱۳۹۴، ۰:۴۳

مردم شناسی کارکردهای اجتماعی حمام‌ در شهر کرمان
نجمه سلیمانی دلفارد*

حمام یکی از بناهای عمومی است که ساخت آن در ایران سابقه‌ای طولانی دارد. به نوشتۀ ابن بلخی ساخت نخستین حمام در ایران به زمان جمشید از پادشاهان سلسلۀ پیشدادیان برمی‌گردد و احتمالاً جمشید از نخستین کسانی بـوده که دستور ساخت نخستین گرمابه‌ها را در شهر و روسـتا داده است
از جمله مشخصه‌های ایرانیان در طول تاریخ پاکی و پاکیزگی و توجّه خاصّ به استحمام و نظافت بوده است. آن طور که براساس مدارک موجود، در روزگاری که بسیاری از داعیه داران تمدن، حمام را میعادگاه شیاطین می‌پنداشتند و با استحمام بیگانه بودند، ایرانیان آن را از اساسی‌ترین جلوه‌های زندگی می‌دانستند. وجود حمام صخره‌ای میمند در استان کرمان بیانگر این مهم و دلیل معتبری است که حتّی در هزاران سال قبل پاکی و پاکیزگی و حمام جزء ضروریات زندگی به شمار می‌رفته است. در اکثر مجموعه‌های احداث شده به وسیلۀ حاکمان یا بانیان خیّر، حمام دارای جایگاه ویژه‌ای است، کما اینکه در مجموعه‌های گنجعلیخان، وکیل و ابراهیم خان نمونه‌هایی از آن را می‌توان یافت
حمام عمومی علاوه بر مکان شستشوی تن و پاکیزگی بدن مکانی برای آشنایی‌ها، دید و بازدیدها و مرکزی برای پخش خبر در طایفه و محله به شمار می‌رفت، معروف است که در گذشته خبرها از آسیاب و بازار و حمام که محل رفت و آمد بود، به همۀ مردم می‌رسید .
حمام‌های کرمان در گذشته علاوه بر آنکه از نظر اجتماعی حائز اهمیّت بوده‌اند، کانون مراسم جمعی نیز بوده‌اند که بسیاری از این مراسم جنبۀ آیینی داشته و با غسل و تطهیر و تقدّس همراه بوده‌اند؛ مانند حمام عروسی، حمام زایمان، حمام چلۀ نوزاد و …
این مراسم اغلب در روزهای خاصّی که بین اهالی محترم و مبارک بود برگزار می‌شدند.
مناسک گذر که در حمام‌های کرمان برگزار می‌شد؛ تغییر نقش‌های افراد را به اطلاع عموم می‌رساند و رسمیت می‌داد، همچنین به اجتماعی شدن افراد کمک کرده و همبستگی اجتماعی را تقویّت می‌کرد.
در کرمان کارکنان حمام و به ویژه دلاک‌ها با پذیرفتن نقش میانجی در اجرای مراسم، کمک می‌کردند و به اعتقاد اهالی با توانایی‌های خاصّی که داشتند به رموز غسل و تطهیر آشنا بودند و با دریافت مبلغ اندکی پول در دفع بدی‌ها و جذب نیروهای خیّر خدمات مناسبی ارائه می‌دادند و در رسیدن افراد به آرامش روانی و کاهش اضطراب آنان نقش عمده و بسزایی ایفا می‌نمودند.
نقش حمام در مراسم عروسی مردم کرمان
کرمانی‌ها در گذشته یک روز قبل از عقد و عروسی و معمولاً روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه که خوش یمن تلقی می‌شدند، عروس و داماد را به طور جداگانه و طی مراسمی به حمام می‌بردند و به روایت برخی دیگر این شیوۀ استحمام، دو روز بعد از مراسم بنداندازان عروس برگزار می‌شده است. بنابراین از اوستای حمامی می‌خواستند که در روز معین، حمام را قُرق کند و حمام را آذین ببندد و کسی را نپذیرد و حمام را به عروس و همراهان او اختصاص دهد. نوازندگانی که توسط خانوادۀ عروس یا داماد دعوت شده بودند، جلوی درب ورودی حمام و یا بر روی بام حمام می‌نشستند و به نواختن موسیقی می‌پرداختند. اُوستای زنانه، آینه قرآن درست می‌کرد و همراه با دلاک خانوادگی عروس منتظر آمدن عروس و سوری ‌های او می‌ماندند. سوری‌های عروس عبارت بودند از مادر عروس و داماد، خواهر عروس و داماد، زن برادر عروس و داماد، خاله و عمۀ بزرگتر عروس و داماد.
عروس و همراهان در هنگام ورود، مورد استقبال اُوستا قرار گرفته و پس از گذشتن از زیر آینه و قرآن به حمام می‌رفتند، در طول این مدت و نیز در طول مدت استحمام، زن دایره زن روی رختکن حمام دایره می‌زد و به اصطلاح «در حمومی » می‌خواند و اوستا در منقل کوچکی جهت رفع چشم زخم، دانه‌های کُنُدر و دَشتی و نمک را می‌سوزاند و در قسمت‌های مختلف حمام می‌چرخاند. پادوی زنانه با شربت و شیرینی که از منزل مادر عروس آورده بودند، پذیرایی می‌نمود… در پایان مراحل شستشو دلاک گیسوان عروس را که اصطلاحاً به آن فرق بازکنی می‌گفتند، می‌بافت و انعام خوبی از مادر دختر دریافت می‌کرد.
پس از استحمام عروس، لباس نو می‌پوشیدند. عروس در هنگام خروج از حمام از زیر آینه و قرآن می‌گذشت و مادر عروس پولی در کنار قرآن می‌گذاشت. این پول به اوستا حمامی تعلق داشت و حتی مادر عروس علاوه بر این و علاوه بر شیرینی، انعامی هم به دیگر دست اندرکاران حمام از جمله پادو و حتی مطربها می‌پرداخت، ولی معمولاً پرداخت پولِ حمام همراهیان و دستمزد مردانِ نوازنده و زن دایره ‌زن به عهدۀ مادر داماد بود.
داماد را نیز به همین طریق به حمام می‌بردند.
مراسمی دیگر در چهلمین روز تولد نوزاد برگزار می‌شد. در آن روز چند نفر از اقوام و همسایگان نوزاد را به همراه مادر به حمام می‌بردند. به اعتقاد عوام، نوزاد تا روز چهلم تولد در معرض آسیب موجودات نامرئی مثل جن و آل بود تا اینکه در چهلمین روز تولد با جام چِل کلید یا جوم دعا توسط دلاک در حمام بر سر نوزاد آب می‌ریختند و صلوات می‌فرستادند تا هر گونه بدی و شرارت از نوزاد دور شود، به این ترتیب جسم او را طاهر و پاک می‌کردند تا از شر موجودات نامرئی در امان باشد.
دلاک یا کسی که «آب سه، آب ده، آب چِل» را می‌ریخت فقط صلوات می‌فرستاد، چون در اطراف جام چِل کلید، آیات قرآنی حک شده بود و معتقد بود که دیگر احتیاجی به خواندن دعا نیست. برگزاری مراسم ریختن آب چِل نوزاد علاوه بر ایجاد آرامش روانی و کاهش اضطراب اطرافیان نوزاد و خصوصاً مادر نوزاد بیانگر ورود نوزاد به مرحلۀ جدید زندگی بود.
یکی دیگر از کارکرد های حمام در کرمان برای پایان دادن به مراسم سوگواری و عزاداری بوده است
دعوت به حمام برای پایان دادن به مراسم سوگواری و عزاداری یا حنا بستن و اصلاح موهای سر و صورت بازماندگان شخص متوفی به وسیلۀ یکی از بزرگان محلی توأم با پذیرایی و مهمانی و تعویض نمودن لباس سیاه با لباس‌هایی به رنگ سفید یا آبی یا قهوه‌ای در سربینۀ حمام صورت می‌پذیرفت.
با پیشرفت تکنولوژی، لوله‌کشی آب، روشنایی برق و آپارتمان سازی، حمام‌های عمومی جای خود را به گوشۀ محدودی از فضای داخل منزلها سپردند و این میراث غنی گذشتگان ما بدون مراجعه کننده بر جای ماندند و هم اکنون تعداد زیادی از آنان در حال فرسایش و نابودی تدریجی هستند و از حیات خود بریده و متروک شده‌اند؛ مانند حمام ابراهیم خان، ته باغ لله، سردار و شیخ‌الاسلام . حفظ و احیای بنای این حمامها با چنین ارزش تاریخی والایی که در این پژوهش ملاحظه شد، از نیازهای جامعۀ امروز شهر کرمان می‌باشد.
حفظ و احیای بنای این حمام‌ها به شناسایی و تعیین کاربری مناسب در خور کالبد فیزیکی و نیازهای جامعۀ پیرامون بافت این قسمت از شهر وابسته است که توفیق این مهم با یک برنامه‌ریزی جامع و کامل از سوی شهرداری شهر کرمان و سازمان میراث فرهنگی شهر کرمان و اداره‌ها و سازمانهای مربوطه میسر خواهد شد.
* دانشجوی دکتری جامعه شناسی

به اشتراک بگذارید:

برچسب ها:





مطالب مرتبط

بارش برف و باران امروز ادامه دارد

بارش برف و باران امروز ادامه دارد

انسداد راه دسترسی ۱۶۰ روستای لرستان

۲۲ استان کشور تا پایان هفته بارش برف و باران سنگین را تجربه می‌کنند

انسداد راه دسترسی ۱۶۰ روستای لرستان

اکوسیستم استارتاپی عامل آشتی کسب‌وکاری مردم و نوآوران

گزارش «پیام ما» از نشست بررسی کاربرد فناوری‌های نوین در صنایع خلاق

اکوسیستم استارتاپی عامل آشتی کسب‌وکاری مردم و نوآوران

مسافران قطار مرگ

گروهی از زنان مکزیک جان خود را برای رساندن غذا به مهاجران به خطر می‌اندازند

مسافران قطار مرگ

چتر سیاه بر آسمان اهواز

دود نیشکرهای سوخته هوای خوزستان را آلوده کرد

چتر سیاه بر آسمان اهواز

مداخلهٔ بی‌نتیجهٔ دولت در بازار شیرخشک

کشمکش‌ بین ارگان‌های دولتی و تولیدکنندگان کمبود شیرخشک را تشدید کرد

مداخلهٔ بی‌نتیجهٔ دولت در بازار شیرخشک

موضع‌گیری دوگانه  دربارهٔ حقابهٔ هیرمند

وزیر نیرو و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با معاون رئیس‌الوزرای طالبان دیدار کردند

موضع‌گیری دوگانه دربارهٔ حقابهٔ هیرمند

میراث «غزه» زیر بمباران

فعالان جهانی هشدار می‌دهند

میراث «غزه» زیر بمباران

فصل انارچینی

پیگیری برای ثبت یک میراث ناملموس ادامه دارد

فصل انارچینی

توزیع قطره‌چکانی دارو‌های بیماران SMA

بیماران «آتروفی عضلانی نخاعی» معطل پاس‌کاری وزارت بهداشت برای تدوین پروتکل‌های توزیع دارو هستند

توزیع قطره‌چکانی دارو‌های بیماران SMA

نظر کاربران

نظری برای این پست ثبت نشده است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *