بناهای تاریخی، نمادهای هویت‌بخش هر شهرند و به ساکنان محله‌ها و بازدیدکنندگان حس تعلق می‌دهند. اما ماجرا به همین موارد ختم نمی‌شود. احیای بافت‌ها و بناهای تاریخی و ورود آنها به چرخه گردشگری و فعالیت‌های فرهنگی می‌تواند یک فعالیت اقتصادی مناسب هم باشد. از این دست تجربه‌های موفق در ایران و جهان بسیار است؛‌ بناهایی که اگر با نگاه اصولی به آنها توجه شود می‌توانند نقاط فرهنگی جدید و اثربخشی در شهرها ایجاد کنند تا علاوه بر جذب علاقه‌مندان بر کیفیت ساکنان آن منطقه هم اثری مطلوب بگذارند. وجود این بناهای ارزشمند یک سرمایه است که فقط به نگاهی علمی نیاز دارد تا اتفاقات بزرگی برای فرهنگ و اقتصاد رقم بزنند؛ بناهایی که خوشبختانه به تعداد زیادی در سراسر نقاط ایران وجود دارند اما مهجور هستند چون در نبود رویکرد درست به لکه‌های تاریخی و ارزشمند، تخریب و ویرانی دور از ذهن نیست. در دل تهران قدیم که این روزها بسیار تغییر کرده است هنوز می‌توان نشانه‌های ارزشمندی از تاریخ این شهر پیدا کرد. یکی از این نشانه‌های ارزشمند که بی‌توجهی بر آن سایه افکنده است، خانه مستوفی‌الممالک در محله سنگلج تهران است. خانه‌ای که علاوه بر ارزش تاریخی، بسیار زیبا و دیدنی است اما درهای آن به‌روی مشتاقان بسته است. برای آشنایی بیشتر و بررسی دقیق‌تر شرایط خانه مستوفی‌الممالک و اینکه چه موانعی برای تبدیل این خانه به یک نقطه فرهنگی جدید در شهر تهران وجود دارد با نیما توسلی، کارشناس شهرسازی و عضو انجمن سنگلج گفت‌وگو کردیم. کمی از سرگذشت خانه مستوفی‌الممالک برایمان بگویید.
این بنا به یکی از رجال دوران قاجار و پهلوی، یعنی میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک، فرزند میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک متعلق است. این عمارت در محله سنگلج، خیابان پانزده خرداد، چهارراه گلوبندک، خیابان بادامچی، گذر مستوفی در چاله‌حصار واقع شده است. عمارت مستوفی‌الممالک متعلق به اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار در سال 1311 ه.ق، و با سبک‌و‌سیاق خاص معماری آن دوره یعنی استفاده از عناصر و بن‌مایه‌های اروپایی است؛ زمانی که میرزاحسن‌خان مستوفی‌الممالک ۱۹‌سال بیشتر نداشت. به‌عبارتی معماری این بنا به شکل فرنگی است و به‌نظر می‌رسد که طرح و نقشه آن را مستوفی‌الممالک در یکی از سفرهای خود، از پاریس به ایران آورد.
ورودی آن در بخش شرقی بنا است که با چند پله به حیاط متصل می‌شود. دورتادور بنا را حیاط احاطه کرده است. در این عمارت تالارهای زیادی وجود دارد که تالار آینه و پروانه از همه مشهورتر است. تالار پروانه محل دیدارهای رسمی میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک بوده و از آن‌جا که دیواره‌ها، سقف و حتی درهای چوبی این اتاق با تصاویر پروانه تزئین شده بود، به آن اتاق پروانه گفته می‌شود.
این خانه از چه نظر اهمیت دارد؟
بنا به برخی روایات غیررسمی -که لزوماً صحیح نیست – این عمارت تاریخی زمانی محل تشکیل کابینه مشروطیت بوده است. این بنا آن‌قدر جاذبه دارد که در 2اردیبهشت 1356 ثبت میراث فرهنگی شده، یک وزارتخانه آن را خریداری کرده و فیلم‌‎ها و سریال‌های متعددی در آن ساخته شده است. در طول نیم قرن اخیر، این بنا بارها لوکیشن فیلم‌های سینمایی و سریال‌ها بوده است؛ دلشدگان، عروسی خوبان، سلطان صاحبقران و بخشی از سریال شهرزاد از معروف‌ترین این آثار است.
اما فارغ از این موضوعات، در نگاهی کلی، از دو منظر این خانه اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی این‌که متعلق به شخصیتی معروف، پاک‌دست و خوش‌نام است که جایگاه سیاسی مهمی در تاریخی معاصر دارد و به وزیرالوزرا معروف بود و ناصرالدین‌شاه او را به «آقا» ملقب کرده بود. دیگری این‌که معماری خاصی دارد که ارزش‌های ویژه‌ای به آن داده و اهمیت آن را به عنوان یک بنای فاخر معاصر، برجسته کرده است.
از منظری دیگر نیز می‌توان برای این خانه اهمیت قائل شد. موقعیت آن در محله سنگلج، برای این محله ارزش‌آفرین است. در واقع اگر این خانه مرمت و احیا شود و در اختیار فعالیت‌های عمومی قرار گیرد، علاوه بر اثرات اقتصادی که به همراه دارد، موجب شکل‌گیری یک نقطه فرهنگی جدید در شهر تهران شده و تأثیر فضایی خود را بر پیرامون نیز خواهد گذاشت. محله سنگلج، به‌ویژه محدوده پیرامونی چهارراه گلوبندک و خردمحله چاله‌حصار، در این محدوده پیرامونی ویژه قرار دارند و می‌توان با برنامه‌ریزی و نظارت، موجبات ساماندهی و بهسازی فضایی و کالبدی اطراف این خانه را نیز فراهم آورد. سنگلج، می‌تواند با ارتقاء این عمارت رشد کند.
چرا این خانه متعلق به اداره پست است؟
به‌نظر می‌رسد که یک خطای تاریخی در این خصوص تأثیرگذار بوده است. طی گفت‌وگویی که «انجمن سنگلج» در اردیبهشت امسال با خانم لیلا معیری از نوادگان میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک داشت، او توضیح داد آقای غرضی وزیر وقت پست و تلگراف، این بنا را از این خاندان خریداری کرده تا آن را مرمت و احیا کند. در واقع، خود این خاندان توان مرمت آن را نداشتند. گویا وزارت پست به این دلیل این بنا را خریداری کرد که تصور می‌‎کردند میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک زمانی وزیر پست بوده است. این مطلب درست نیست و ایشان در کل دوران وزارتشان، وزیر دارایی، وزیر جنگ، وزیر دربار، و نخست‌وزیر بودند، اما وزیر پست نبودند.
با توجه به ممنوعیت بازدید عموم از این خانه، چه اقداماتی برای رفع این مشکل تاکنون انجام شده است؟
به صورت رسمی، نمی‌توانم پاسخ این پرسش را بدهم. می‌دانم که بهانه خرید خانه، طبق گفته خانم لیلا معیری، مرمت و احیای سریع این عمارت بوده که اتفاق نیفتاده است. در ادامه می‌دانم که وزیر سابق ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات، آقای آذری‌جهرمی نیز به‌صراحت قول داده بودند که این مکان را در دوران وزارتشان به استفاده عموم خواهند رساند. در سال 1399 هم شنیده‌ام که اداره پست، به نمایندگی از مجموعه وزارت، جلساتی را با شهرداری تهران و سازمان نوسازی داشته تا برای این خانه طرح عملیاتی تهیه کنند. اما در نهایت، خروجی خاصی نداشته و توافق به سرانجام نرسیده است.
این در حالی است که تجربه اقدامات مرمت بناهای بزرگ و تاریخی، با توجه به مبالغ سرمایه‌گذاری زیاد، در دنیا و ایران صورت گرفته و با روش‌هایی نظیر BOLT (Build, Operate, Lease, Transfer)، امکان نجات این عمارت و توافق بُرد بُرد وجود دارد. تجربه‌های مشابه در این خصوص در مجموعه شهرداری تهران و صندوق احیای میراث فرهنگی، وجود دارد.
در این شرایط وضعیت نگهداری از این خانه چگونه است؟
خانه مستوفی‌الممالک نیاز به مرمت دارد. هزینه مرمت این بنا هم کم نیست و من فکر می‌کنم شاید تا 20-15 میلیارد سرمایه‌گذاری احتیاج داشته باشد. اما بازگشت سرمایه آن هم امکان‌پذیر است. یک شرط لازم دارد و آن هم جدیّت و اراده واقعی وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات به این کار است. این وزارتخانه به نظر تمایل دارد که این کار را انجام دهد، ولی چون هنوز به نتیجه نرسیده باید اراده نشان دهد و نگاه فنی و اقتصادی با رویکرد به منفعت عمومی برای تاریخ، معماری و توسعه شهری تهران را بیش از هر موضوعی لحاظ کند.
هم از نظر سازه‌ای و هم از نظر ظاهری، به این عمارت آسیب‌هایی جدی رسیده و اجاره آن به فیلم‌برداری طی سال‌های اخیر، بر شدت این موضوع افزوده است. تحت تأثیر همین موضوع، الحاقاتِ نامأنوسی همچون کاغذدیواری، به کاهش اصالت بنا دامن زده است.
وضعیت نگهداری بنا به هیچ‌وجه اصولی نیست. سازمان میراث فرهنگی این بنا را ثبت کرده، اما نظارتی بر آن ندارد. وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات آن را خریداری کرده، اما توان فنی نگهداری آن را ندارد. تنها راه‌حل، مرمت سریع و البته اصولی آن، با تعریف کاربری مناسب و متناسب با شخصیت بنا، محله سنگلج و شهر تهران است.