سال 1998 کشتی اقیانوس‌پیمایی که به سمت قطب شمال حرکت می‌کرد، متوجه جزیره‌ای شد که تا پیش از آن نامش در هیچ نقشه‌‌ای ثبت نشده بود و کسی نمی‌دانست که اصلا چنین مکانی در شمال هاوایی وجود دارد. جزیره اما ساختار عجیبی داشت، وسعت 3.5 میلیون کیلومتر‌مربعی داشت، مساحتی تقریبا دو برابر مساحت کشور ایران. ساکنانی جزیره هم عجیب و غریب بودند. ساکنانی از جنس یونولیت و پلاستیک که جریان‌های دریایی آن‌ها را در این مکان مستقر کرده بود. ساکنان جزیره در واقع تمام پلاستیک‌هایی بودند که بشر در طی نیم قرن اخیر مصرف کرده بود و آن‌ها راهی و روانه رودخانه و خلیج و رود کرده بود. پلاستیک‌ها هم گردهم آمدند و قاره جدیدی به نام هفتمین قاره تحت عنوان، قاره کثیف را پدید آوردند. قاره‌ در نخستین روزهای کشفش جدی گرفته نشد، رفته رفته اما پژوهشگران با سفر به آن منطقه متوجه وجود یک فاجعه شدند. فاجعه‌ای که سالانه صدها هزار آبزی را از بین می‌برد و باعث انقراض ده‌ها گونه نیز شده بود. همان روزها بود که بشر با فاجعه پلاستیکی آشنا شد و رفته رفته دانست که برای تجزیه یک کیسه پلاستیکی کوچک باید صدها سال زمان بگذرد. حالا بعد از گذشت نزدیک به سی سال از کشف جزیره پلاستیکی، بسیاری از کشورها با وضع قوانین و احیای مفهوم مسئولیت اجتماعی تلاش می‌کنند تا بتوانند استفاده از پلاستیک و مواد پلاستیکی را کاهش دهند. موسسه توانمندسازی ندای ماندگار دروازه غار، در آستانه روز بدون پلاستیک با محمد درویش، کنشگر محیط زیست پیرامون چگونگی کاهش استفاده از پلاستیک در زندگی روزمره به گفت‌وگو نشسته است که بخش‌هایی از آن را در ادامه می‌خوانید.

تازه‌ترین آمارها نشان می‌دهد که در جهان سالانه حدود 320 میلیون تن پلاستیک مصرف می‌شود که ایران با مصرف سالانه 10 میلیون تن پلاستیک به پنجمین کشور مصرف‌کننده پلاستیک در دنیا تبدیل شده است. سایت‌های ایرانی نوشته‌اند که ایرانیان روزانه به طور متوسط از 3 کیسه پلاستیکی استفاده می‌کنند که بیش از 90 درصد آن‌ها بدون استفاده مجدد یا تجزیه دوباره وارد چرخه زباله می‌شوند. کیسه‌هایی تجزیه ناپذیر که مواد شیمیایی و میکرو پلاستیک‌های آن‌ها این روزها گونه‌های جانوری زیادی را قربانی کرده و حتی وارد زنجیره غذایی انسان‌ها نیز می‌شود به نوعی که حتی بسیاری از محققان علت شیوع سرطان‌ها در دهه‌های اخیر را به استفاده از پلاستیک بی‌ارتباط ندانستند.
سیاست‌گذاری‌های موفق درجهت کاهش مصرف پلاستیک
محمد درویش می‌گوید از سال 1998 و پس از شناخته شدن جزیره پلاستیک بسیاری از کشورهای غریب به این دلیل که مرز آبی مشترکی با جزیره نداشتند، حاضر به اختصاص بودجه‌ای خاص برای بهبود الگوی مصرف پلاستیک نکردند: اکنون سالانه بین یک تا 5 درصد بر وسعت این جزیره اضافه می‌شود که البته باتوجه به پاندمی کرونا و افزایش سرسام‌آور پلاستیک گفته می‌شود که وسعت این جزیره بیش از پیش افزایش پیدا کرده است و انتظار می‌رود که اولین اندازه‌گیری‌هایی که باید در دوران پسا کرونا رخ بدهد، اندازه‌گیری میزان وسعت جزیره و افزایش پلاستیک‌هاست. اما پس از مشاهده و کشف این جزیره، کشورها چه سیاستی در پیش گرفتند؟ آیا دولت‌ها تلاشی برای کاهش مصرف پلاستیک کردند؟ شاید بتوان مهم‌ترین دستاورد را تعیین کردن روز جهانی بدون پلاستیک دانست که البته در سال‌های اخیر بسیاری از کشورها روز ملی هم برای این مساله ایجاد کردند. درویش می‌گوید در مدت اخیر جنبش‌هایی ایجاد شدند و تلاش کردند تا میزان مصرف پلاستیک را کاهش دهند. یک تعدادی از این جنبش‌ها به سد خوردند و یک تعدادی هم موفق شدند. درویش اما می‌گوید این روزها پلاستیک در تاروپود زندگی همه ما رفته است که اصولا حذف آن امکان‌پذیر نیست: «می‌توان مقدار استفاده از آن را کم کرد اما نمی‌شود آن را حذف کرد. زیرا بسیاری از بسته بندی‌ کالاهای ما این روزها با پلاستیک است و رعایت بسیاری از اصول بهداشتی ما را مجبور می‌کنند که از پلاستیک استفاده کنیم. بنابراین شاید بتوان به سمت تولید پلاستیک‌هایی رفت که بر پایه زیست تجدیدپذیر تولید و عرضه می‌شوند.» درویش می‌گوید در سال‌های اخیر تلاش‌هایی هم شده تا مثلا پلاستیک‌هایی بر پایه ذرت تولید شوند اما عموما چون قیمت بالایی دارند نسبت به پلاستیک‌های پتروشیمی شکست می‌خورند: «البته اکنون خود پتروشیمی طرح‌هایی در دست اجرا دارد تا بتواند پلاستیک‌هایی بسازد که در کمتر از چند ماه تجزیه می‌شوند و تبدیل به سم هم نمی‌شوند و در درازمدت به عنوان کود وارد خاک یا آب می‌شوند اما تا زمانی که بتوانیم با یک پلاستیک زیست تجزیه‌پذیر واقعی روبه‌رو شویم، راه زیادی در پیش داریم، در ایران هم این راه طولانی است و شاید باید تلاش کرد تا با استفاده از مسئولیت اجتماعی مردم را واداریم تا از پلاستیک کمتری استفاده کنند.»
اصلاح الگوی مصرف
به گفته این کنشگر محیط زیست در الگوی مصرف و زندگی روزانه می‌توان پلاستیک را حذف کرد. او می‌گوید می‌توانیم دست کم در خریدهای روزانه کیسه پارچه‌ای داشته باشیم و فروشنده‌ها هم بهایی برای کیسه پلاستیکی تعیین کنند تا این جنون استفاده از پلاستیک از بین برود: «می‌توانیم هنگام خرید نان کیسه و پارچه نخی داشته باشیم، یکی از مواقعی که میزان استفاده از پلاستیک بالا می‌رود هم در هیات‌ها و هنگام آماده‌سازی غذاهای نذری است، می‌توانیم در این مواقع مانند گذشته با خودمان ظرف ببریم، استفاده از پلاستیک و ریختن غذا و نوشیدنی داغ در ظروف پلاستیکی منجر به بیماری‌های مختلفی نظیر سرطان نیز می‌شود.» درویش تاکید می‌کند که بسیاری از پلاستیک‌ها دوباره امکان بازیافت شدن و برگشت به چرخه تولید را دارند، شاید اگر شهرداری‌ها انگیزه خوب ایجاد کنند و مردم را تشویق کنند بتوان پلاستیک را پیش از اینکه میان زباله‌های دیگر ریخته شوند، از ورود زباله به طبیعت جلوگیری کرد.
برای احیای الگوی مصرف و ایجاد فرهنگ‌سازی چه باید کرد؟ درویش می‌گوید لازم نیست چرخ را از ابتدا اختراع کرد، بسیاری از کشورها این مسیر را رفتند و ما می‌توانیم از آن الگوها بهره‌بگیریم:«در حقیقت کارهای فرهنگی جدی از سطح مدارس شروع می‌شود، اینکه هر دانش‌آموزی همراهش یک لیوان و یک قمقمه شخصی داشته باشد و از لیوان‌های یکبار‌مصرف استفاده نکند. نقش صداوسیما و فیلم‌های سینمایی نیز در این راستا پراهمیت است، اکنون ما دستورالعمل‌هایی داریم مبنی بر اینکه حتی نقش‌های منفی هم وقتی وارد خودرو می‌شوند باید کمربند ایمنی خود را ببندند.» او می‌گوید چند چیز این روزها در سینما مروج بی‌اخلاقی می‌شود، یکی مصرف سیگار یکی هم مصرف بی‌رویه پلاستیک و بطری‌های آب معدنی. او می‌گوید در عین حال می‌توان قوانین و ضوابط قانونی وضع کنیم تا تولیدکنندگانی که همچنان اصرار به استفاده از کیسه‌های پلاستیکی دارند، مالیات بیشتری وضع شود و در عوض از تولیدکنندگانی که از پلاستیک‌های زیست تجزیه‌پذیر استفاده می‌کنند، حمایت شود و به آن‌ها یارانه اختصاص پیدا کند.
این کنشگر محیط زیست در پایان می‌گوید برای توجیه افکار عمومی نسبت به خطر مصرف بی‌رویه پلاستیک، باید از ظرفیت رسانه‌ها و سینما، تئاتر و آموزش پرورش و دانشگاه استفاده کند. درویش به پلاستیک و میکروپلاستیکی که این روزها احتمالا در غذای دام‌ و چرخه غذایی انسان وجود دارد نیز اشاره کرد و گفت: اگر وزارت بهداشت آمار شفاف ارائه دهد که چند درصد از میزان سرطان‌ها می‌تواند با مصرف ناخواسته پلاستیک مرتبط باشد و همچنین رسانه‌ها نیز در مورد آن محتوای جذاب تولید کنند، مردم متوجه خطر استفاده از پلاستیک می‌شوند.