|پیام‌ما| خاتم‌کاری، معرق، قالیبافی، سوزن‌دوزی، پته‌دوزی، قلم‌زنی و…. پشت هر کدام از این نام‌ها یک تاریخ از فرهنگ و هنر این سرزمین پنهان است. تاریخی از آداب و رسوم و سبک زندگی مردمی که با طبیعت و دنیای پیرامون خود در آشتی و صلح بودند. هنرمندانی که علاوه بر خلق هنری ماندگار، به طبیعت هم توجه دارند و بخشی از بار اقتصاد کشور را هم به دوش می‌کشند. اما هر بار که احوالی از صنعتگران این رشته می‌پرسیم، از نبود حمایت‌های لازم از سوی متولیان امور گله دارند. در یک سال گذشته تولیدکنندگان صنایع‌دستی هم مثل بسیاری از مردم به مشکلات متعددی دست به گریبان بودند. مشکلاتی که می‌توانست با حمایت‌های شایسته از سوی دولت فشار کمتری به هنرمندانی که در دورترین نقاط کشور با تمام مشقاتی که دارند، فرهنگ و هنر سرزمین خود را زنده نگه داشته‌اند. امروز روز جهانی صنایع‌دستی است و مجالی برای مرور آنچه بر هنرمندان این حوزه می‌گذرد.

نخستین بار در دهم ژوئن (بیستم خرداد) سال ۱۹۶۴ هنرمندان و صنعتگران و استادان دانشگاه از 40 کشور دنیا در نیویورک گرد هم آمدند تا از فرصت‌ها و چالش‌های این حوزه بگویند و هنرهای بومی هر سرزمین را در مقیاسی جهانی معرفی کنند. در راستای همین هدف بود که «شورای جهانی صنایع‌دستی» تشکیل شد و به مناسبت این گردهمایی دهم ژوئن روز جهانی صنایع‌دستی نام‌گذاری شد. کشورهایی که تاریخی کهن دارند، نشانه‌های تاریخی و فرهنگی خود را علاوه بر آثار و اشیای باقی‌مانده از روزگاران دور، در هنرهای بومی هر منطقه جست‌وجو می‌کنند. صنایع‌دستی در ایران علاوه بر بعد فرهنگی و تاریخی می‌تواند بعد اقتصادی قابل توجهی هم داشته باشد. اما نبود حمایت‌های لازم از صنعتگران در این حوزه، موجب فراموشی بعضی هنرها و کوچ بعضی هنرمندان از دنیای صنایع‌دستی می‌شود. هنری که در برخی مناطق هنری آبا و اجدادی و ریشه‌دار است، به دلیل بی‌توجهی به فراموشی سپرده می‌شود. بالا رفتن قیمت مواد اولیه در پی گرانی تمامی محصولات در بازار، منجر به بالا رفتن قیمت محصولات می‌شود و از سویی واردات محصولات بی‌کیفیت و بی‌هویت با قیمت پایین، بازار هنر اصیل ایرانی را تحت تاثیر خود قرار داده است.
شهرها و روستاهای جهانی صنایع‌دستی در ایران
از سال 1394 شورای جهانی صنایع‌دستی با الهام از برنامه شهرهای خلاق یونسکو و برای حمایت معنوی و معرفی هنرمندان و صنعتگران نقاط مختلف اقدام به معرفی روستاها و شهرهای جهانی صنایع‌دستی کرد. اقدامی که تا حدودی می‌تواند در معرفی فرامرزی هنر شهرها و روستاهای کمتر شناخته شده، نقشی اثرگذار داشته باشد. از طرفی مانع مهاجرت هنرمندان و صنعتگران با دلایل اقتصادی و معیشتی شود. با توجه به اینکه ایران یکی از کشورهایی است که در حوزه صنایع‌دستی حرف‌های زیادی برای گرفتن دارد -تا جایی که گفته می‌شود از مجموع ۶۰۲ رشته صنایع‌دستی شناخته شده در جهان حدود ۲۹۹ رشته مربوط به ایران است- در طول 6 سال گذشته شورای جهانی صنایع‌دستی ۱۴ شهر و روستای ایران (۱۱ شهر و ۳ روستا ) را به عنوان شهر و روستای جهانی صنایع‌دستی در رشته‌های مختلف معرفی کرده است.
شهر اصفهان به عنوان شهر جهانی صنایع‌دستی و تبریز به عنوان فرش جهانی فرش دست‌باف نخستین شهرهایی بودند که به عنوان شهر جهانی صنایع‌دستی معرفی شدند. شهر لالجین به عنوان شهر جهانی سفال و مشهد به عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها در مرحله بعد در فهرست اعلام شده از سوی شورای جهانی صنایع‌دستی معرفی شدند. اما نقطه عطف این برنامه جهانی، معرفی روستایی دور افتاده در منطقه‌ای مرزی بود. کلپورگان در سراوان سیستان‌و‌بلوچستان نخستین روستایی بود که با عنوان روستای جهانی سفال معرفی شد. منطقه‌ای که در آن زنان با مواد اولیه‌ای که در محیط پیرامونشان و طبیعت اطرافشان وجود دارد، آثاری بدیع خلق می‌کنند. آثاری که شیوه تولید و نقوش روی آنها نشانه‌های پررنگی از روزگار اساطیری این منطقه با خود دارد. تا جایی که به این منطقه عنوان «موزه زنده سفال» را داده‌اند. سیرجان با گلیم شیریکی‌پیچ و مریوان با کِلاش (گیوه کردی) شهرهای بعدی بودند که از ایران در فهرست جهانی صنایع‌دستی ثبت شدند. زیلوبافی میبد، منبت‌کاری آباده و تو‌بافی خراشاد، ملیله زنجان، صنایع‌دستی شیراز و مبل و منبت ملایر و در نهایت چادرشب بافی قاسم‌آباد مواردی بودند که از سوی شورای جهانی صنایع‌دستی و با مولفه‌های مدنظر این شورا در سطح جهانی معرفی شدند.
با وجود اینکه بسیاری از هنرمندان این مناطق از ثبت شدن نام رشته هنری، روستا یا شهر خود در فهرستی جهانی استقبال می‌کنند و بسیاری از هنرمندان نقاط دیگر کشور خواهان این امر هستند، باید گفت ثبت نام یک روستا، شهر یا رشته صنایع‌دستی در یک فهرست جهانی، هرچند تاثیر بسیاری در معرفی این مناطق و رشته‌های صنایع‌دستی دارد، اما به تنهایی نمی‌تواند ضامن رونق اقتصادی و زنده نگه داشتن این هنرها باشد. حمایت‌هایی که مسئولان استانی و کشوری باید از هنرمندان در زمینه تولید و فروش محصولاتشان داشته باشند، اقدام مهمی است که گویی بعد از ثبت این روستاها و شهرها به فراموشی سپرده می‌شود.
تولیدات غیراصیل
و همه مشکلات دیگر
امروز روز جهانی صنایع‌دستی است؛ بهانه‌ای برای مرور چالش‌هایی که هنرمندان این حوزه با آن درگیر هستند. نخستین موردی که می‌توان به آن اشاره کرد تولیدات غیراصیل است که کشورهای چین و تایلند از صنایع‌دستی ایران وارد بازار جهانی می‌کنند. ارائه این محصولات به شکلی گسترده در بازارهای جهانی – و حتی داخلی- با قیمت و کیفیتی نازل یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که تولیدکنندگان صنایع‌دستی کشور با آن روبرو هستند. نبود راه‌های خلاق برای صادرات گسترده و تسهیل شرکت صنعتگران در نمایشگاه‌های بین‌المللی به این مشکل دامن زده است. از سویی تولیدات ماشینی به ویژه در زمینه سوزن‌دوزی و دست‌بافته‌های اصیل مناطق مختلف هم یکی از مواردی است که هنرمندان را با چالشی جدی مواجه کرده است.
بیمه هنرمندان صنایع‌دستی نیز سال‌ها یکی از چالش‌های عمده این حوزه بود که هر چند اقداماتی در زمینه آن صورت گرفت، اما همچنان نارضایتی‌هایی در میان صنعتگرانی که بیمه نشده و یا معتقدند بیمه هنرمندان به شکلی سلیقه‌ای انجام می‌شود، وجود دارد. به طور مثال طبق آمارهای رسمی در سطح استان آذربایجان شرقی حدود هزار کارگاه فرش دست‌باف فعال است و حدود دویست هزار هنرمند در این کارگاه‌ها مشغول به کار و امرار معاش هستند. اما تنها 20 درصد این آمار تحت پوشش بیمه قرار دارند. این در صورتی است که قالیبافی از مشاغلی است که آسیب‌های جسمی فراوانی به همراه دارد و نیاز به بیمه در میان صنعتگران این رشته هنری با قول و وعده نمی‌تواند راهگشا باشد.
در سال‌های اخیر اما مشکلی جدید به تمام مشکلات صنعتگران اضافه شده است، کاهش قدرت خرید مردم و بالا رفتن قیمت مواد‌اولیه که منجر به افزایش قیمت تمام شده محصول می‌شود. در این میان رقبایی مثل چین، هند، تایوان، تایلند با ارائه محصولاتی با کیفیت پایین بازار را قبضه کرده‌اند. ورود محصولات بی‌کیفیت این کشورها به صورت قاچاق به بازار داخلی مجال و فرصت بروز و ظهور را از هنرمندان اصیلی که هنر اجدادی خود را زنده نگه داشته‌اند می‌گیرد.
مسئله دیگری که بسیاری از هنرمندان سعی کرده‌اند در سال‌های اخیر آن را با بازنگری در طراحی محصولات خود مرتفع کنند، تولید بر اساس نیاز بازار است. برخی تولیدات صنایع‌دستی از جمله چادر‌شب بافی، موج‌بافی، حصیربافی و … اگر باز طراحی نشوند، کاربردی در زندگی امروز ندارند. حفظ اصالت در عین بازطراحی اصولی می‌تواند علاوه بر زنده نگه داشتن یک هنر در یک منطقه، موجب ایجاد فرصت‌های اقتصادی مطلوبی در بازارهای داخلی و بین‌المللی هم باشد.
شاید چکیده کلام را بتوان در سخنان عباس مقتدایی نماینده اصفهان در مجلس پیدا کرد که سال گذشته در همین روزها بیان کرده است: «دریغ از یک برنامه جامع کوتاه‌مدت و میان‌مدت البته برنامه بلندمدت هم در صنایع‌دستی نداریم. توسعه صنایع‌دستی در برنامه‌ها متوقف است. شاهد تغییرات سریع در مدیریت‌ها هستیم.
عدم مشارکت بین بخش‌ها در راستای توسعه صنایع‌دستی، وجود آمار قابل توجه صنایع‌دستی تقلبی تنها بخشی از ۱۷ سرخط جمع‌آوری شده درباره موانع و مشکلات این هنر است که به آن می‌توان عدم شناسایی بازارهای هدف، مشکلات صادرات صنایع‌دستی، تاثیر عدم توسعه گردشگری بر بازار صنایع‌دستی، نبود استانداردهای لازم برای تولید، عدم برگزاری نمایشگاه‌های داخلی و خارجی، کمرنگ بودن نقش آموزش و پرورش در این هنر و از بین رفتن برخی از هنرهای صنایع‌دستی را به این هنر افزود.
ما برخی از رشته‌های صنایع‌دستی را به موزه‌ها سپرده‌ایم، بانک اطلاعاتی مربوط به کارگاه‌های صنایع وجود ندارد، وقتی نمی‌دانیم چند کارگاه داریم چطور می‌توانیم برای آن برنامه‌ای داشته باشیم، ما اکنون با عدم همکاری سفارت خانه‌ها در برگزاری نمایشگاه‌های مرتبط با صنایع‌دستی رو‌به‌رو هستیم.
حتی موزه صنایع‌دستی نداریم اینها برخی از مشکلاتی هستند که درباره آنها برنامه‌ریزی نشده است.» این‌ها مواردی است که سال‌هاست فعالان حوزه صنایع‌دستی با آن دست به گریبانند و گویی نه نگاهی اقتصادی به بخش صنایع‌دستی وجود دارد تا حمایتی از هنرمندان از بخش انجام شود و نه نگاهی فرهنگی که برای زنده نگه داشتن و فراموش نشدن این هنرها تلاشی صورت گیرد.