طرح جدید گردشگری پاکستان قرار است منطقه تاریخی «قلعه نَندانه» واقع در ایالت پنجاب را احیا کند. منطقه‌ای که ابوریحان بیرونی، دانشمند و ریاضی‌دان برای نخستین بار در آنجا شعاع کره زمین را در هزار سال قبل محاسبه کرد. او که می‌خواست محاسبه شعاع زمین را در صحرای گرگان (ترکمن صحرا) انجام دهد به این دلیل که دستیار لایق و قابل اعتمادی نداشت از این کار دست کشید تا این که در مسافرتی به شبه قاره در قلعه‌ای به نام نندانه ساکن شد و با روش جدیدی شروع به محاسبۀ شعاع زمین کرد. او در کتاب «الاسطرلاب» روشی را برای محاسبهٔ شعاع زمین ارائه می‌کند و بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می‌دهد. اندازه‌گیریِ او یک درجه سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده ‌است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاعِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست می‌آید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است. او همچنین خورشیدگرفتگی هشتم آوریل سال ۱۰۱۹ در کوه‌های لغمان در افغانستان کنونی را رصد و بررسی کرد و ماه‌گرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنی پژوهید.«شعاع» بیرونی، همین دیروز افتتاح شد و عمران خان، نخست‌وزیر پاکستان در مراسم افتتاح آن گفت که می‌خواهد این منطقه را به قطب گردشگری بدل کند و تاکید کرد که «میراث‌فرهنگی پاکستان» باید برای نسل‌های آینده حفظ شود. عمران خان گفت: «ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ مسلمان برای اولین بار بلندی‌های قلعه نندانه را برای محاسبه شعاع زمین انتخاب کرد و ما امروز از این ویژگی فوق العاده برای فراهم کردن فرصت گردشگری و احیای میراث‌فرهنگی کشور استفاده می‌کنیم. قلعه نندانه به قطب جدید گردشگری در ایالت پنجاب تبدیل شده و به نام دانشمند بزرگ اسلام ابوریحان بیرونی نامیده می‌شود، جایی که برای گردشگران داخلی و خارجی فوق‌العاده جالب خواهد بود.» به گفته او طرح زیباسازی منطقه قلعه نندانه از جمله کاشت نهال و درخت زیتون برای جذب توریست و بازسازی روستاهای اطراف آن در دستور کار جدید دولت پاکستان قرار گرفته و این طرح‌ها در اولویت و به صورت فوری تکمیل می‌شود. بر اساس گزارش جیو نیوز، رسانه پاکستان، قرار است در این دهکده گردشگری، یک رصدخانه هم به نام بیرونی ساخته شود.
نخست‌وزیر پاکستان درحالی از آثار حضور ابوریحان بیرونی برای اجرای طرح گردشگری چشم‌پوشی نمی‌کند و از آن برای احیای بافت قلعه‌ای تاریخی استفاده می‌کند که در داخل کشور همچنان بر سر مزار زکریای رازی بحث است. مزار کاشف الکل در شهرری که ۱۳ سال پیش تلاش‌ها برای پیدا کردنش آغاز شد؛ امسال نتایجی داد و حدس‌ها به محل احتمالی مزار او در ری جلب شد. مهدی دانشیار، مدیر پژوهش مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (ع) پیش از این به ایرنا خبر داده بود که اخیرا کتابی با عنوان ری باستان در دسترس قرار گرفته که در آن محل دفن محمد بن زکریای رازی منطقه امام‌زاده شعیب (ع) شهرری عنوان شده‌است ولی قبر او به طور مشخص معلوم نیست. در حالی که بعد از یک‌هزار و صد سال پیداکردن قبری ممکن نیست بنابراین براساس این شواهد، قرائن و یافته‌های تحقیقی محمدبن زکریای رازی در این منطقه دفن شده است. اما مسئولان و متولیان باید با کاوش بیشتر در این زمینه برای ساخت مقبره و رونق این منطقه اقدام کنند.
چند هفته بعد از هیاهوی دوباره پیدا شدن محدوده مزار رازی هنوز برنامه‌ای جدی برای رونق دادن آثار حضور کاشف الکل در امام‌زاده شعیب قلعه نو انجام نگرفته و این در حالی است که تنها یکی از کارهای ابوریحان بیرونی در پاکستان قرار است آن منطقه را به قطب گردشگری پنجاب بدل کند.

مرمت مزار بیرونی به کمک ایران یا ازبکستان؟

درحالی دولت پاکستان از ایجاد طرح گردشگری جدید با محوریت ابوریحان بیرونی خبر داده که ماه گذشته علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث‌فرهنگی دستور داد هر چه سریع‌تر با کشور افغانستان هماهنگی‌های لازم برای بازسازی مقبره ابوریحان بیرونی دانشمند و ریاضیدان ایرانی در شهر غزنی این کشور انجام شود. مقبره ابوریحان در شهر غزنی افغانستان سال‌هاست که بدل به ویرانه شده و آن‌طور که خبرگزاری صدای افغان می‌نویسد برای نخستین بار چند سال قبل مقام‌های دولتی غزنی،‌ کار بازسازی مقبره این دانشمند ارجمند علوم اسلامی و بشری را به یک شرکت خصوصی اجاره دادند؛ اما اکنون از این قرارداد تنها بازسازی باغ مربوط به مقبره ابوریحان بیرونی ساخته شده و خود مزار او همچنان در غربت دیرین و همیشگی خود باقی است.
ویرانی مزار و بی‌‌توجهی به آن تاکنون ادامه داشته و همین دلیلی بوده که ایران برای بازسازی مزار بیرونی ابراز تمایل کند. مونسان درباره این موضوع گفته با توجه به این‌که این مقبره ویران شده و در وضعیت بدی قرار دارد با هماهنگی که معاونت میراث‌فرهنگی با کشور افغانستان انجام می‌دهد در بخش بازسازی آرامگاه این دانشمند بزرگ ایرانی هر چه سریع‌تر اقدام می‌شود. «کشور ما دانش خوبی در زمینه مرمت و بازسازی بناها و اماکن تاریخی دارد و کارشناسان برجسته‌ای نیز در این حوزه فعالیت می‌کنند. به همین منظور در بازسازی اصولی مقبره ابوریحان بیرونی به کشور افغانستان کمک می‌کنیم تا شاهد مقبره‌ای در خور شأن این دانشمند برجسته ایرانی باشیم.» هرچند مونسان از بازسازی مزار ابوریحان بیرونی خبر داده اما پیش از این بارها افغانستان از به مشارکت گرفتن ازبکستان برای بازسازی مزار این چهره سخن گفته بود. بنا به نوشته ایسنا در سال ۱۳۸۸ قرار بود محوطه و دیواری اطراف مزار ابوریحان بیرونی ساخته شود. دو سال بعد از این تاریخ، اداره اطلاعات و فرهنگ شهر غزنی افغانستان در واکنش به اعتراض شماری از فرهنگیان این منطقه اعلام می‌کند مزار ابوریحان را با هزینه‌ای بیش از ۲۲ میلیون افغانی بازسازی می‌کند. اما باز هم اتفاقی نمی‌افتد. حدود سه سال پیش بار دیگر رئیس وقت اطلاعات و فرهنگ شهر غزنی اعلام می‌کند که سفیر ازبکستان در جریان سفرش به غزنی، وعده داده است مقبره ابوریحان بیرونی را بازسازی کند. او آن زمان گفت که هیاتی از کابل برای ارزیابی نهایی آرامگاه ابوریحان به غزنی سفر می‌کند تا در بهار سال آینده، کار ساخت مقبره آغاز و در چند ماه تمام شود. اما تصاویر موجود از مزار بیرونی نشانی از آبادی ندارد. در نهایت در مهرماه ۹۹ رئیس اطلاعات و فرهنگ غزنی گفت که قرار است مقبره بیرونی را با کمک مالی ازبکستان بازسازی کنند اما ویروس کرونا باعث تاخیر در اجرای این طرح شده است. بازسازی مزار این دانشمند تا کنون چند بار به تاخیر افتاده است. در این میان مشخص نیست مزار این دانشمند دست آخر با کمک چه کشوری مرمت خواهد شد و اصلا عزمی جدی و عملی برای مرمتش وجود دارد؟

بیرونی که بود؟

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (۳۵۲ه.ش. ۴۲۷ ه.ش) یکی از بزرگترین علمای تاریخ ایران است. او ستاره‌شناس، ریاضی‌دان و فیلسوفی بود که با اکتشافات خود همراه با دیگر دانشمندان بنام، مقدمات ورود به علوم جدید امروزی را پایه‌گذاری کرد. بیرونی در شهر «کاث» (بیرون) از روستاهای خوارزم (بخشی از ازبکستان کنونی) به دنیا آمد. پشتوانه خانوادگی، او را علاقه‌مند به تحصیل علوم زمان خود کرد و چنان پیش رفت که به دنبال آن، بیرونی نخستین کسی شد که اولین روش ساده اندازه‌گیری شعاع زمین را ابداع کرد. او همچنین گمانه‌زنی‌هایی را در باب امکان حرکت دورانی زمین به دور خورشید انجام داد و نظراتی مبنی بر دوره‌های مختلف زمین‌شناسی توسعه داده بود.
پایگاه رصدخانه ابوریحان بیرونی دانشگاه شیراز نوشته است که ابوریحان بیرونی مولف حدود ۱۴۵کتاب بود که بیش از ۹۰ مورد آن‌ها مربوط به ستاره‌شناسی، ریاضی و ریاضیات زمین‌شناسی است. اگرچه بیشتر دغدغه این دانشمند در نجوم به محاسبات بر می‌گشت، با این حال به گسترش مباحث نظری نیز پرداخته است. از مهم‌ترین تالیفات بیرونی، می‌توان به کتاب قانون المسعودی اشاره کرد که اگر چه به مسائل بنیادی همانند کتاب المجسطی بطلمیوس در آن پرداخته شده است، با این حال مطالب جدیدی نیز در آن معرفی شده‌اند و بسیاری از مفاهیم نظری ابوریحان بیرونی در این کتاب یافت می‌شود.همانند المجسطی، کتاب قانون او نیز شامل استخراج نظری مقادیر نجومی همچنین جداول و دستورالعمل‌هایی برای تسهیل محاسبات موقعیت سیارات است. در واقع تفاوت عمده‌ی کار ابوریحان بیرونی با بیشتر دانشمندان سابق و معاصرش، توجه به استخراج مفاهیم برای محاسبات بود تا صرفا تهیه جداول برای موقعیت سیارات بدون در نظر گرفتن پایه‌ها و پارامترهای لازم برای چنین محاسبی.
در دوران ۷۵ سال زندگی‌اش موفق به انقلابی در روش دانستن بسیاری از مباحث علمی شد. فراست و ظرفیت تسلط بیرونی بر بسیاری از موضوعات، در کنار توانایی‌اش برای پیدا کردن ارتباط بین آن‌ها برای درک بهتر، او را در ردیف بزرگترین دانشمندان مسلمان ایرانی در تمام دوران قرار داده است.