اکوسیستم شکننده گاوخونی به بحران تبدیل شده است، از 47 هزار هکتار مساحت این تالاب تنها 4 درصد رطوبت دارد و باقی خشک است. حوضه آبریز زاینده‌رود و گاوخونی گره سردرگمی شده که هر روز بحران بزرگتری می‌شود. متخصصان معتقدند که این بحران نتیجه حکمرانی اشتباه حوزه آب در 50 سال گذشته است. حکمرانی‌ای که تصمیم گرفته آب مورد نیاز توسعه ناپایدار و بدون آمایش سرزمین را تامین کند.

13 بهمن‌ماه امسال، یعنی همزمان با سالروز تالاب‌ها، عباس مقتدایی، نماینده اصفهان در مجلس شورای اسلامی، به رئیس جمهور نامه‌ای نوشت. او در این نامه عنوان کرد که رودخانه زاینده رود دچار «ضایعات، خسارت‌ها و نابسامانی‌های جدی شده‌ است.» و علت آن را «کم‌آبی ناشی از حجم بارندگی‌ها و همزمان سو ‌مدیریت و عدم تدبیر مناسب از سوی برنامه‌ریزان» دانست و همینطور اشاره کرده که مصوبات مرتبط از جمله مصوبات 9 ماده‌ای شورای عالی آب هم به نحو مطلوب اجرایی نشده‌ است.
او از رئیس جمهور خواست که تالاب گاوخونی به ویژه «در راستای حفاظت و بهره‌برداری معقول» مورد توجه قرار بگیرد و این تالاب هرچه سریع‌تر به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام شود. (خبرگزاری فارس)
5 روز بعد از ارسال این نامه محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس جمهوری، خطاب به عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و رضا اردکانیان، وزیر نیرو می‌نویسد: «نامه نماینده اصفهان با موضوع درخواست اعلام تالاب گاوخونی به عنوان منطقه حفاظت شده و رسیدگی همه جانبه به زاینده‌رود و این تالاب، برای بررسی و اقدامات لازم ارسال می‌شود.»
این ماجرا البته از این نامه‌نگاری‌ها آغاز نمی‌شود، نامه دیگری هم از محمود واعظی خطاب به اردکانیان، وزیر نیرو موجود است که در آن اشاره شده در اردیبهشت سال 1396 نامه‌ای با پی نوشت رئیس جمهور در مورد «اقدامات لازم برای سو ‌مدیریت و برداشت‌های بی‌رویه از رودخانه زاینده‌رود» به وزیر نیرو ارسال شده‌است و همین‌طور نماینده وقت اصفهان هم نامه‌ای در بهمن ماه همان سال مورد تشکیل ستاد احیا زاینده‌رود درخواست کرده‌ است و حالا واعظی نتیجه نهایی اقدامات انجام شده را از وزیر نیرو می‌خواهد. واقعیت این است که ماجرا از این نامه هم شروع نمی‌شود.
زاینده‌رود اولین خشکی را به خاطر برداشت بی‌رویه آب و و راه‌اندازی خط اول انتقال آب زاینده‌رود به یزد در سال 79 تجربه کرد و بعد از آن کم کم جاری بودن مقطعی آب در زاینده رود جدی‌تر شد تا در سال‌های ابتدایی دهه 90 وجود مقطعی آب در زاینده‌رود به یک روال تبدیل شد و گاهی باز کردن دریچه سد زاینده‌رود به روی رودخانه کم کم عادی شد تا همه به زاینده رود خشک عادت کردند. زاینده بودن این رود وقتی مشخص شد که نتیجه این قطعی حق‌آبه‌ها در تالاب گاوخونی مشاهده شد.
تالاب گاوخونی آخرین نقطه زاینده‌رود است، این تالاب بین‌المللی 47 هزار هکتاری، در پست‌ترین ناحیه دشت اصفهان در منطقه‌ای خشک و مسطح یکی از با ارزش‌ترین اکوسیستم‌های کشور در فلات مرکزی ایران به حساب می‌آید که اکنون بنا به گفته منصور شیشه‌فروش مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در آبان ماه امسال «96 درصد آن کامل خشک شده و 4 درصد آن فقط مرطوب است.»
البته گاوخونی به غیر از زاینده رود از 2 رود دیگر ایزدخواست و سرچشمه هم تغذیه می‌شده که به گفته شیشه‌فروش به مهر «متاسفانه در دهه‌های گذشته با احداث سد ایزدخواست در استان فارس حقابه تالاب گاوخونی از این رودخانه تامین نشده است.» با این وضع حالا نه تنها گاوخونی زیستگاه و محل حیات نیست بلکه با تبدیل شدن به کانون گرد‌و‌غبار مرگ را برای جاندارن پیرامونش به ارمغان می‌یرد.

علت چیست؟

برای این پیش‌آمدها دلایل مختلفی عنوان می‌شود، از استفاده صنایع آب‌بر که در مناطق کم آب بارگذاری شده تا استفاده غیرمجاز کشاورزان و همچنین عملکرد نادرست وزارت نیرو در پروژه‌های انتقال آب، برداشت بی‌رویه از سرشاخه‌ها و ندادن حقآبه‌های محیط زیستی، اما مهدی فصیحی‌هرندی، پژوهشگر حکمرانی آب این نوع نگاه به اتفاق پیش آمده در حوضه آبریز گاوخونی را صحیح نمی‌داند «با این نوع نگاه همیشه هر کدام از این‌ها می‌توانند توجیهی بیاورند، همیشه هم همه مجوز دارند. مساله اصلی بیش بارگذاری است.»
او در گفت‌ و گو با «پیام‌ما» دولت را متولی حکمرانی آب می‌داند و اعتقاد دارد این حکمرانی به درستی انجام نشده است«50 سال است که دولت‌ها بیش از ظرفیت این حوضه آب فروخته‌اند. اکنون حداقل 700 میلیون متر مکعب آب در سال، بیش از مقدار مجاز، آب از این حوضه واگذار می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «اگر بخواهید می‌توانیم از بالا دست نگاه کنیم، در بالادست، آب از حوضه زاینده‌رود به حوضه کارون منتقل می‌شود، بحث تونل کوهرنگ سوم وجود دارد و همین‌طور انتقال آب به یزد، بعد از آن شاهدیم که صنایع و کشاورزی آب مصرف می‌کند و مصرف آب در کشاورزی از گذشته تا افق 1404، 4 برابر شده است. سپس آب زاینده‌رود 24 شهر را تغذیه می‌کند. حتی آب دلیجان در استان مرکزی از زاینده‌رود می‌رود و خود اصفهان و شهرهای اقماری آن هم روز به روز بزرگتر می‌شوند».
این پژوهشگر همچنین به هدر رفت آب در شبکه اصفهان هم اشاره می‌کند و این مقدار را حدود 20 تا 30 میلیون مترمکعب در سال عنوان می‌کند که رقمی حدود نصف مقدار آبی است که از زاینده رود به یزد منتقل می‌شود. فصیحی‌هرندی همچنین درخواست نماینده مجلس برای تبدیل گاوخونی به منطقه حفاظت شده را درخواستی منطقی می‌داند و می‌گوید:« نباید فراموش کنیم که حقابه این تالاب تنها 70 میلیون مترمکعب در سال است».

راه حل چیست؟

«بسته حل مناقشه» این راه‌حل‌ فصیحی‌هرندی است « باید با مذاکره با جوامع پیرامونی حوضه، مشکل را حل کنیم.» این پژوهشگر مشکل حوضه آبریز گاوخونی را به دیابت تشبیه می‌کند« مساله پیچیده است و فقط می‌توانیم آن را کنترل کنیم و برای آن هیچ راه حل قطعی نیست».
او عنوان می‌کند که حالا بعد از 10 -15 سال تجربه در مورد کارهایی که نباید در حوضه آبریز گاوخونی انجام دهیم اطلاع داریم و اگر آن‌ها را انجام ندهیم شرایط کنترل نمی‌شود «البته مساله این است با وجود این تجربه و آگاهی باز هم کاری نمی‌کنیم».