یک ماه پیش هیات وزیران قانونی را تصویب کرد که با امضای آن میراث جهانی لنج‌سازی را دو دستی تقدیم قطر می‌کند. یک دهه از ثبت پرونده «دانش ساخت و دریانوردی با لنج سنتی خلیج فارس» گذشته و میراث‌فرهنگی عملا هیچ اقدامی برای حفاظت از این صنعت نکرده است. حالا اما قرار نیست که کسی از میراث‌فرهنگی خرده گیرد که چرا بعد از گذشت یک دهه، ایران هیچ سهمی در صنعت پول‌ساز دریانوردی ندارد؟ یا این‌که چرا ما هنوز یک موزه لنج نداریم؟ با قانون امحای لنج‌های چوبی صورت مسئله به ضرر کشور پاک شد.

به بهانه جلوگیری از قاچاق و حریق، قانون امحای کشتی‌های چوبی را امضا کردند. آن هم در جلسه‌ای که حتی وزیر میراث فرهنگی زحمت حضور را به خود نداده بود. با این قانون که 24 آذر امسال به تصویب رسید، قرار است در طول 5 سال تمام کشتی‌های چوبی و فایبرگلاس از بین بروند و با کشتی‌های آهنی جایگزین شوند. در مصوبه هیات وزیران آمده : «هیئت وزیران برنامه جایگزینی شناورهای سنتی تجاری (چوبی و فایبرگلاس) با ظرفیت کمتر از ۵۰۰ تن (لنج تجاری) را با هدف حذف ابزار قاچاق کالا از دریا، انتقال فعالیت‌های غیررسمی به رسمی و تجاری، رونق فعالیت‌های کشتی‌سازی داخلی و خدمات تعمیر و نگهداری آن‌ها و نیز افزایش ایمنی دریایی، به تصویب رساند.»
اینجا اما صحبت از یک میراث جهانی است. میراثی که در رقابت با قطر و سایر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به نام ایران ثبت شد. چکش نهایی ثبت جهانی این میراث ناملموس در اجلاس اندونزی یونسکو زده شد. درست در آذر ماه 93 این پرونده با عنوان «دانش ساخت و دریانوردی با لنج سنتی خلیج فارس» به عنوان هشتمین اثر ناملموس ایرانی به ثبت جهانی رسید. پرونده‌ای که در خطر، ثبت شد و قرار بود در همان سال به طور ویژه در دو بخش حمایت از لنج‌سازی و لنج‌سازان بندرگاه‌های جنوبی ایران برای ارتقای دانش ساخت لنج و همچنین امنیت شغلی فعالان در این صنف گام‌هایی برداشته شود.

عروس دریا در فهرست امحا

این دستورالعمل حتی به میراث دریانوردان ایران هم رحم نکرده است. در این دستورالعمل در توضیح شناور سنتی تجاری نوشته شده: «شناورهایی با شکل و طرح لنج با فرم‌های معمول بوم، ناکو، سمبوک، جالبوت (شناور چوبی بادبانی) با جنس بدنه چوبی و فایبرگلاس»؛ با این اوصاف حتی بوم‌ها که به عنوان عروس خلیج فارس شناخته می‌شود و اولین کشتی‌های اقیانوس پیمای ایران هستند نیز در فهرست نابودی قرار می‌گیرند.
این در حالی است که به گفته سعید انوری، مسئول پروژه احیای دریانوردی بادبانی ایران، فقط 30 تا 40 لنج بوم در کشور باقی‌مانده است: «پرونده دانش لنج اقیانوس‌پیمای ما ایرانیان که نماد دریانوردی ایران است، در مرز نابودی است. بیش از 30 سال است که بوم ساخته نمی‌شود و کسی هم نیست که بسازد.» این دانش در حالی در لبه پرتگاه قرار گرفته که پس از ثبت جهانی لنج‌سازی انتظار می‌رفت که ایران برای به نگارش درآوردن و مکتوب کردن دانشی که در سینه دریانوردان است اقدام کند. حالا اما آن طور که انوری به «پیام ما» می‌گوید در ایران کسی اطلاعاتی درباره لنج بوم ندارد: «بعد از ثبت جهانی انتظار می‌رفت که متولیان به سازمان بنادر فشار بیاورند که ساخت لنج چوبی توسعه یابد و برای جمع کردن دانش لنج بوم، متخصصان این حوزه -که سنی از آن‌ها گذشته بود- را گرد هم بیاورند و این میراث را احیا کنند. حالا اما تقریبا در ایران کسی نیست که بتواند بوم بسازد. هر چند هنوز هم می‌شود کارهایی را کرد چون در هند و کویت هنوز افرادی هستند که این دانش را داشته باشند.»

خروج لنج‌ها از ایران به مقصد قطر

قانون امحای لنج‌های چوبی در شرایطی امضا شد که قطر دهمین جشنواره لنج‌های سنتی را درست در ایام کرونا برگزار کرد. حال آنکه یکی از فعالیت‌های توریستی و پر درآمد در سایت «لونلی پلنت» دریانوردی با لنج‌های چوبی است. مسئول پروژه احیای دریانوردی بادبانی ایران در این رابطه می‌گوید: «قطر به شدت در این حوزه فعال است. 10 سال است که فستیوال لنج‌های سنتی را ایجاد کرده و سالانه ده‌ها لنج را از ایران خارج و به نام خود ثبت می‌کند. در قطر برای دو ساعت بازدید و دریانوردی با همین لنج‌های که از نظر آقایان باید امحا شود، به ازای هر نفر 70 دلار پرداخت می‌شود.» به گفته او فقط در چند ماه گذشته دو لنج بوم از ایران به همراه تجهیزات دریانوردی به مقصد قطر خارج شده‌اند.
زنگ‌های هشدار خروج لنج‌های چوبی به عنوان میراث جهانی کشور به مقصد کشور‌های حاشیه خلیج فارس پیش از این نیز به صدا درآمده بود. و حالا مصوبه هیات وزیران ضربه کاری را زد. علی موسوی‌گمارانی، رئیس اتحادیه لنج‌داران و حمل‌و‌نقل دریایی استان بوشهر به «پیام‌ما» می‌گوید: «چندین سال است که کشورهای حاشیه خلیج فارس از کویت گرفته تا بحرین و قطر به دنبال خرید لنج‌های سنتی ایران‌اند.» به گفته موسوی ابتدا خرید لنج به صورت مقطعی و استثنا بوده اما حالا این خرید با ابعاد گسترده صورت می‌گیرد: «قطری‌ها لنج را با قیمت بالایی می‌خرند و همیشه هم خواهان لنج‌های سنتی‌اند برای همین هم برای این‌که جلوی این فروش را بگیریم نامه خروجی به این لنج‌ها ندادیم. حتی امتیازات چندین مورد از افرادی که لنج‌هایشان را فروخته بودند را لغو کردیم و اجازه ندادیم که دیگر لنجی بخرند اما با این مصوبه دیگر چه کار می‌توان کرد؟»

لنج بوم فتح در کویت

از نگاه رئیس اتحادیه لنج‌داران بوشهر این مصوبه، یعنی مجوز فروش لنج‌ها به قطری‌ها: «وقتی دستور جایگزینی لنج چوبی به فلزی را می‌دهند، دیگر چاره‌‌ای‌ جز فروش نیست. با این قانون لنج‌دار مجبور می‌شود، وسیله‌ای که برایش سرمایه‌گذاری کرده و میلیاردها پول خرجش کرده را بفروشد. این طرح فقط به نابودی هرچه سریع‌تر لنج‌های سنتی کمک می‌کند.»
محمد خصومی، ناخدای یکی از لنج‌های جنوب هم به «پیام‌ما» می‌گوید: «تا کنون 4 نفر از کشورهای حاشیه خلیج فارس برای خرید لنجی که من در آن ناخدا هستم تقاضا دادند.» به طور کلی تقاضای خرید از سمت سه کشور قطر، کویت و امارات بیشتر از سایر کشورها است. خصومی معتقد است که این کشورها به دنبال تاریخ‌سازی هستند و می‌خواهند خود را به عنوان اولین کشورهای دریانورد و اقیانوس‌پیما به جهان بشناسانند.
بیشترین تقاضا اما برای خرید لنج‌های ارزشمندی چون بوم است. خصومی در این رابطه می‌گوید: «لنج 90ساله بوم فتح را از پدر یکی از دوستان من خریدند و در کویت بردند. لنج دیگری را هم از جنوب کرمان به امارات بردند.»

ورشکستگی کارخانه‌های لنج‌سازی

فارغ از دانش لنج‌سازی بوم که در مرز نابودی است و بقایایی که یکایک در حال خروج از کشورند، هیات وزیران و میراث‌فرهنگی بر لنج‌سازان بخش خصوصی نیز فشار آورده است. در مصوبه 24 آذر ماه آمده است که تمام لنج‌های چوبی باید ظرف 5 سال امحا و جایگزین لنج‌های فلزی شوند. به عبارت دیگر قرار است تمام کارخانه‌های لنج سازی ورشکسته و کارگران این حرفه در کنار صدها دریانوردی که پیش از این بر روی بالغ بر ده هزار لنج باری و صیادی کار می‌کردند، از کار بیکار شوند. سیاستی که از نگاه رئیس اتحادیه لنجداران و حمل‌و‌نقل دریایی استان بوشهر، با برخوردهای پیشین مسئولان دولتی متناقض است. او می‌گوید: «از یک طرف آقایان می‌روند در کشتی‌سازی‌ها و سازندگان کشتی‌های لنج‌سازی را تشویق می‌کنند و به آن‌ها لوح تقدیر می‌دهند و از طرف دیگر قانون امحای لنج‌ها را امضا می‌کنند. این که نمی‌شود حداقل باید 5 سال زودتر به سرمایه‌گذار اطلاع دهند که فرد هزینه نکند.»
انوری هم می‌گوید: « با این کار لنج‌سازی باید تعطیل شد و لنج‌هایی که روی زمین مانده هم باید امحا شود. بنابراین کار این داستان لنج و میراث لنج‌سازی و دانش دریانوردی را با این مصوبه یک‌سره می‌کنند.»
قانون امحای لنج‌های چوبی اولین بار نیست که مطرح می‌شود. پیش از این در دهه 80 نیز عرصه را بر لنج‌سواران ایران تنگ کردند. موضوعی که عملا به دلیل نداشتن هیچ گونه پشتوانه علمی و در کنار آن وجود تبعات امنیتی، اجتماعی و اقتصادی رد شد. حالا دوباره این طرح جایگزینی مطرح شده و مصوبه هیات وزیران را گرفته است. تنها تغییرش اضافه شدن بند 4 است. در این بند آمده است که لنج‌های کمتر از 15 سال می‌توانند در بخش گردشگری و تفریحی استفاده شوند. البته تنها در فاصله‌ دو مایل از مبدا.

کمتر از ده درصد لنج‌هازیر 15 سال سن دارند

مسئول پروژه احیای دریانوردی بادبانی ایران اما این بند را عملا بی‌فایده می‌داند چرا که با ارزش‌ترین کشتی‌های ایران عمری بالاتر از 15 سال دارند. حال آن‌که کشتی‌های بوم 30 سال است که ساخته نشده‌اند و با این اوصاف عمر هیچ لنجی زیر 30 سال نیست. او می‌گوید:‌ «این بند دو مشکل اساسی دارد. یک مشکل مربوط به حداکثر فاصله دو مایل است و مشکل دیگر هم مربوط به سن لنج است که باید حداکثر 15 سال سن داشته باشد. در واقع کمتر از 10 درصد از لنج‌های چوبی کل کشور زیر 15 سال سن دارند و بیشتر لنج‌ها خصوصا همه لنج‌های باارزش سنی بیشتر از 15 سال دارند.»
آنچه هیات وزیران در آن برای امحای کشتی‌های چوبی بر آن دست گذاشته ایمن نبودن آن‌ها و امکان آتش‌سوزی در این کشتی‌ها است. موضوعی که پیش از این در اواخر دهه 80 نیز بر پایه تبلیغ کشتی‌های فایبرگلاس به آن استناد می‌شد. چند سال بعد ورق برگشت. به گونه‌ای که کشتی‌های فایبرگلاس به مراتب نسبت به کشتی‌های چوبی آلایندگی بیشتر و استحکام کمتری دارند.
حالا درست روی ایمن نبوده این کشتی‌ها دست گذاشته‌اند. انوری در این رابطه می‌گوید: «این‌که گفته شود کشتی چوبی چیز بدی است و ناامن است، مسخره‌ترین حرف است. باید برای این حرفشان استناد داشته باشند. این‌که گفته‌اند کشتی چوبی آتش می‌گیرد یک مغلطه است. این صحبت مربوط به فایبرگلاس‌ها است. لنج‌های چوبی به شدت در مقابل حرارات و ضربه استحکام دارند و در صورت مراقبت بیش از صد سال عمر می‌کنند.»

ادعای ایمن نبودن لنج‌های چوبی بی‌اساس است

تکنیک ساخت کشتی چوبی در تمام دنیا من جمله ایران از درخت ساج است. چوب‌هایی که هند به ایران، ترکیه،‌ آمریکا و سایر کشورها رای لنج‌سازی فرستاده می‌شوند. به گفته انوری این چوب‌ها با فتیله پنبه‌ای آغشته شده و به مراتب مقاومت بالاتری نسبت به سایر کشتی‌ها دارند. مسئول پروژه احیای دریانوردی بادبانی ایران با اشاره به جایگاه لنج‌های چوبی در گردشگری کشورهایی همچون قطر،‌ عربستان، آمریکا و کشورهای اروپایی می‌گوید: «ادعا دارند که این کشتی‌ها ایمن نیستند و ما نمی‌فهمیم. یعنی قطر و آمریکا و کشورهایی اروپایی هم نمی‌فهمند؟ همین الان در آمریکا کشتی 220 ساله نیروی دریایی آمریکا نه تنها هر ساله در روز ملی در جلوی تمام ناوها حرکت می‌کند و توپ شلیک می‌کند بلکه روزانه به توریست‌ها سرویس می‌دهد. در اروپا نه تنها کشتی‌های چوبی فعالیت می‌کنند بلکه سایت‌های اینترنتی کشتی‌های 80 ساله و 90 ساله را تا 200 هزار دلار معامله می‌کنند.»