نتایج یک مطالعه نشان می دهد  که نصب فیلتر دوده روی خودروهای دیزلی غیر فرسوده از جهـات اقتصـادی و کارایی مناسب، نسـبت بـه ناوگان فرسوده توجیه‌پذیرتـر است.

همه ساله با شروع فصل پاییز، موسم آلودگی هوا در شهر تهران نیز آغاز می‌شود. وارونگی دما که خاصه فصول سرد سال است عموما به شدت آلودگی هوا می‌انجامد و نفس شهروندان را بند می‌آورد. یکی از مهم‌ترین منابع آلاینده هوای تهران اما ناوگان حمل و نقل فرسوده پایتخت است که حجم بالایی از آلودگی را به شهر تحمیل می‌کند. مسئولان و متولیان امر شهری همواره نسبت به وضعیت آلودگی‌ای که اتوبوس‌ها یا تاکسی‌ها در شهر تولید می‌کنند، هشدار می‌دهند اما به نظر می‌رسد که راهکاری بلندمدت برای رفع آن وجود ندارد.

سال گذشته بود که زهرا صدراعظم نوری، رییس کمیسیون محیط زیست شورای شهر تهران در صحن شورا اعلام کرد که: «منشا آلودگی هوا منابع آلاینده متحرک است که 80 درصد آلودگی از این ناحیه به وجود می‌آید و منابع آلاینده ثابت که سهمش تنها 20 درصد است، از منابع آلاینده متحرک خودرو و سوخت عامل مهم است بنابراین هر چه قدر سوخت‌ها و خودرو‌ها استاندارد باشند آلودگی کمتری تولید می‌کنند.» امسال هم آرش میلانی،  رئیس کمیته محیط زیست و خدمات شهری در نطق پیش از دستور از  افزایش آلاینده‌های متحرک ایجاد شده توسط ناوگان حمل و نقل عمومی گفت و به لزوم استفاده فیلتر دوده در اتوبوس‌های شهر تهران اشاره کرد: «صرفا 50 اتوبوس جدید در دست تحویل مجهز به فیلتر شده‌اند. به نظر می‌رسد با توجه به ایجاد ظرفیت تامین فیلتر دوده از صنایع داخلی، شهرداری نیازمند بازنگری جدی در رویکرد تخصیص منابع بوده و لازم است در برنامه بهسازی 500 اتوبوس خود، نصب فیلتر دوده را در اولویت کاری قرار دهد.»

او همچنین اعلام کرده بود که 40 درصد از آلودگی هوای شهر تهران به خودروهای فرسوده ارتباط دارد: «در سال گذشته تنها هفت درصد خودروهای فرسوده به مراکز معاینه فنی تهران مراجعه کردند. از سوی دیگر با ابطال آیین‌نامه مربوطه توسط دیوان عدالت اداری راه حل اسقاط خودرو دچار مشکلات جدی اجرایی شده است.»

مبارزه‌ای که توجیه اقتصادی ندارد

اما برای مبارزه با آلودگی هوای پایتخت چند راهکار وجود دارد. نخستین آن تلاش برای اسقاط ناوگان فرسوده است. محمد کاظمی سوچلمایی و عسگر سرمست، نویسندگان کتابی تحت عنوان «آلودگی هوای تهران، چیستی، چرایی و چگونگی مقابله با آن» که در شهریور ماه در مرکز مطالعات شهرداری تهران منتشر شده است، به راه‌هایی اشاره کردند که شاید اگر در تهران در پیش گرفته شوند، بتوانند آلودگی را بکاهند. «اسقاط خودروهای فرسوده، نصب فیلتر دوده روی خودروهای دیزلی، استفاده از سوخت‌های جایگزین سی ان جی و جایگزینی موتور سیکلت‌های برقی و انژکتوری» از مهم‌ترین اقداماتی است که در پیش گرفتن آن‌ها می‌تواند به کاهش آلودگی هوای تهران منجر شود.

اما مانع اصلی برای عدم اجرای این قوانین کدام است؟ در این کتاب آمده است که «مانعـی در برابـر اجـرای ایـن راهکارهـا، محدودیت‌هـای تأمیـن منابع مالی است. درواقـع، اتـکا بـه منابـع تأمیـن مالـی دولتی، اصلی‌تریــن علــت اجرایــی نشــدن راهکارهــای مؤثــر بــوده کــه در صـورت کاهــش ایــن منابــع مالــی، بــه همان‌ انـدازه توانایی اجرای راهکارهـا کاهـش یافتـه اسـت. بنابراین، بـرای رفـع چنین مشکلی بایـد دو اقـدام هوشمندانه صورت گیـرد: نخست اینکه باید یـک اولویت‌بنـدی و رتبه‌بنـدی بیـن راهکارهـای مؤثـر، برمبنـای هزینه‌هـای اجـرا و میزان اثرگـذاری آنهـا در کاهـش آلودگـی هـوا انجـام شـود. بـر ایـن اسـاس، راهکارهایـی بـه کار گرفتـه شـوند کـه هزینـە کمتـر و فایـده و اثربخشـی بیشـتری در شـرایط فعلـی داشـته باشـند. دوم اینکه نــگاه تأمین مالی کــه در حال حاضــر فقــط بــه بودجه‌هــای دولتــی وابسته است، تغییر کنــد. از ایــن‌رو، طراحــی یــک سیاســت اقتصــادی درســت و بــدون وابســتگی بــه بودجه‌هــای دولتــی، قطعــه گمشــدۀ پــازل کاهــش آلودگــی هــوای تهــران را تکمیــل می‌کنــد.»

اولویت‌های اجرایی ناشناخته

باتوجه به مسائل اقتصادی که این روزها گریبان پایتخت را گرفته است، به نظر می‌رسد برای کنترل آلودگی هوا باید به دنبال راهکارهایی گشت که توجیه اقتصادی داشته باشند، در پژوهشی که در این کتاب صورت گرفته عنوان شده: «اســقاط کلیــە نــاوگان فرســودۀ حمل‌ونقــل توجیــه اقتصــادی دارد، امــا بــا دقــت در نتایــج ارزیابــی، میــزان سـوددهی اســقاط حمل ونقــل عمومـی و خودروهــای دیزلــی به‌مراتــب از دیگــر نــاوگان حمل‌ونقــل بیشـتر اسـت. همچنیـن، بـا مقایسـە نتایـج اسـقاط می‌تـوان گفـت کـه در شـرایط یکسـان، اسقاط یـک اتوبـوس بخـش خصوصـی حـدود 2 هـزار برابـر اسـقاط یـک خـودروی شـخصی سـوددهی دارد.» راهکار بعدی اما اولویت اجرایی اسقاط کردن ناوگان حمل و نقل عمومی است. «بــا توجــه بــه هزینــە الزام بــرای کاهــش یکدرصــدی ذرات معلــق مشــخص می‌شــود کــه در بیــن اســقاط نــاوگان فرســوده نیــز بهتــر اســت اســقاط اتوبوس‌هــای بخــش خصوصــی، اتوبوس‌هــای شــهری، مینی‌بــوس و موتورســیکلت‌ها در اولویــت اجرایــی بالاتری قــرار گیرنــد؛ به‌طــوری کــه می‌تــوان بــا صــرف هزینــە کمتــر از 60 میلیــون دلار کاهــش حــدود 20 درصــدی ذرات معلــق را بــه دســت آورد.»

فیلتر دوده‌ای که جدی گرفته نشد

نصب فیلتر دوده از دیگر اقداماتی است که می‌توان برای کاهش آلودگی هوا در اتوبوس‌ها به کار برد. برای نصب فیلتر دوده اما ان قولت‌های فراوانی وجود دارد. سال گذشته که نصب فیلتر دوده، روی اتوبوس‌های شهر تهران اجباری شده بود، بسیاری از رانندگان اتوبوس‌ اعلام کردند که این وسیله کارایی وسیله نقلیه‌شان را پایین آورده و آن‌ها فیلتر را از اتوبوس باز کردند. محمد علیخانی، رییس کمیسیون حمل و نقل شورای شهر تهران که یکی از مخالفان سرسخت نصب فیلتر دوده روی اتوبوس‌ها بود اعلام کرده بود که سال گذشته در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر اعلام کرده بود: «کارایی فیلتر دوده بر روی اتوبوس های موجود مورد تایید قرار نگرفته اما متاسفانه دلالانی هستند که همچنان به دنبال فروش این فیلترها به شهرداری هستند و حتما در این مورد با شهردار تهران گفتگو خواهند کرد تا در جریان این موضوع قرار گیرند.» او همچنین گفته بود که اگر دانشگاه یا نهاد مطالعاتی تاثیر این فیلترهای دوده را تایید کند، شورا با خرید آن موافقت می‌کند: «اگر یک دانشگاه یا یک نهاد مطالعاتی تاثیر این فیلترهای دوده را بر روی اتوبوس های موجود تایید و اعلام کند نصب این فیلترها کارایی دارد ما نیز با خرید فیلتر موافقیم اما هنوز کارایی این فیلترها تایید نشده و اعلام شده ۵۰ فیلتری که نصب شده به دلیل عدم هماهنگی میان سوخت و موتور اتوبوس‌ها، راننده‌ها آنها را باز کرده اند.» این صحبت‌ها اما درحالی مطرح می‌شد که مسعود تجریشی، معاون انسانی سازمان حفاظت از محیط زیست در گفت‌وگو با روزنامه پیام ما اعلام کرد که نصب فیلتر دوده در سال جاری در دستور کار سازمان حفاظت از محیط زیست است و این مساله قطعا می‌تواند موجب کاهش آلودگی هوای پایتخت شود. در بخش‌هایی از کتاب آمده که فیلتر دوده اتفاقا برای همه وسایل نقلیه مثمر به ثمر نیستند: «نصب فیلتر دوده روی خودروهای دیزلی غیر فرسوده از جهـات اقتصـادی و کارایی مناسب، نسـبت بـه ناوگان فرسوده توجیه‌پذیرتـر است. بـا این‌حـال، درمـورد نصب فیلتر دوده روی خودروهای دیزلی نبایـد رفتار یکسانی صورت گیرد. همانطور کـه از نتایج مشخص است، در عین اینکه نصب فیلتر دوده یـا اسـتفاده از مـادە افزودنی روی اتوبوس‌هـا هـم شـهری و هـم بخـش خصوصـی سوددهی دارد، ولـی درمـورد کامیون‌هـا ضرر اقتصادی در پی خواهد داشت.»

کاهش آلودگی در گروی اجرای صحیح قانون هوای پاک

تعداد زیادی از اتوبوس‌های تهران اما فرسوده‌اند. طبق آخرین آماری که آرش میلانی، رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران در صحن شورا داده بود، هم‌اکنون در شهر تهران حدود پنج هزار و ۹۰۰ دستگاه اتوبوس فعال است که ۵۴ درصد این ناوگان فرسوده است. او همچنین در بخش دیگری اعلام کرده بود که عمر مفید اتوبوس‌ها حدود 8 سال است اما در پایتخت عموما از آن‌ها تا یازده سال هم کار گرفته می‌شود: «آماراتوبوس‌های فرسوده تهران در چهار سال آینده ۵۲۶۷ .عدد است. این عدد آمار اتوبوس‌های  فرسوده تهران در چهار سال دیگر است و آن را به خاطر بسپارید. به عبارت دیگر در سال ۱۴۰۲ با فرض عدم افزایش ناوگان ، ۸۹ درصد اتوبوسهای پایتخت فرسوده خواهند بود.» آمار تکان دهنده است، به نظر می‌رسد که دولت هم کمک چندانی به از رده خارج کردن اتوبوس‌های فرسوده و جایگزینی اتوبوس‌های نو نمی‌کند. در این شرایط چه باید کرد؟ در حالیکه حجم بالایی از آلودگی هوای تهران را ناوگان فرسوده حمل و نقل ایجاد می‌کنند، راهکار اصلی چه می‌تواند باشد؟ نویسندگان کتاب راه اصلی کاهش آلودگی هوای تهران را در اجرای درست قانون هوای پاک می‌دانند، همان چیزی که شینا انصاری، مدیر کل محیط زیست شهرداری تهران هم در آخرین گفت‌وگویش با ایسنا روی آن تاکید کرده بود. مصرف بهینه سوخت و توسعه صنعت خودروسازی هم از راهکارهای بعدی کاهش آلودگی هوای شهر تهران است که احتمالا باید در قدم‌های بعدی سراغ آن رفت.