ضرورت جدی گرفتن تنفس ارتباطی شهروندان

هادی خانیکی- صبا طاهریان
با نگاه جامعه شناختی و از دریچه ارتباطات هم که به موضوع «کتاب های درسی» بنگریم ضرورت دارد با توجه به تغییرات جدیدی که در عرصه های مختلف رخ داده، سازوکارهایی برای وارد شدن به فضاهای جدید فراهم آوریم که این با رجوع به دانش و ظرفیت های موجود امکان پذیر است. همیشه ملاحظاتی در باب تدوین محتوای کتاب های درسی از جمله ارتباط آن با زندگی روزمره دانش آموزان، اعتبار علمی، پرورش تفکر خلاق، برآوردن نیازهای فردی و اجتماعی و … مورد نظر است که پیرامون هر کدام به تفصیل می توان سخن گفت. اما در این یادداشت با نظر به یکی از معیارها یعنی «لزوم تطبیق محتوای درسی با شرایط و ویژگی های فرهنگی، محیطی و اجتماعی» نکاتی را متذکر خواهم شد. زیرا تقویت روحیه مشارکت در مسئولیت های اجتماعی و ایفای نقش خود، امروزه یکی از موضوعات مهم در امر آموزش و پرورش است. مدتی قبل، تحقیقی در خصوص محتوای کتاب های درسی در سال های گذشته صورت گرفته بود و حاکی از آن بود که در کتب درسی به صورت غیرمستقیم عدم اعتماد به دیگران آموزشی داده می شود که مبادا منفعت ما از بین برود و مثلا به داستان روباه و زاغک اشاره شده بود. این مثال نشان می دهد که تدوین محتوای کتاب های درسی برای کودکان، به لحاظ فرهنگی، به دقت بیشتری نیاز دارد. نتایج مطالعات تحولات اجتماعی در باب سرمایه اجتماعی در ایران هم نشان می دهد که جوانان و تحصیل کردگان که باید عامل و موتور تحرک اجتماعی باشند، کمتر به کارهای جمعی اعتنا دارند. سازمان های مردم نهاد هم که فعالیت های کوتاه مدتی دارند و در مجموع اقشاری که انتظار می رود باید در تحرک بخشیدن به جامعه فعالانه ظاهر شوند، بیشتر نظاره گر هستند تا کنش گر! در آسیب شناسی چنین مشکلاتی یک عامل به تنهایی اثرگذار نیست و مشکلات را از ابعاد مختلفی باید بررسی کرد. با این وجود، اگر از منظر تعلیم و تربیت به مشکل بپردازیم، مشخص است که فواید کارهای جمعی در ساخت های مختلف برای افراد جامعه روشن نشده است. زمانی که برنامه ریزی برای کتاب های درسی به منظور آموزش بهتر با نگاه آسیب شناسانه و علمی همراه باشد، زمینه برای رفع مشکلات از طریق آموزش صحیح فراهم می گردد و امور اصلاح می شود به تعبیر قرآن:«انالله لایغیرمابقوم حتی یغیروما بانفسهم» و این بدان معناست که تغییرات اجتماعی مبتنی بر تحولات درونی افراد است. جبر در کار نیست و انسان بر اساس اختیار می تواند سرنوشت خود را تغییر دهد و به سمت اصلاح پیش برود. لذا اگر آموزش کارهای جمعی و همکاری های اجتماعی در کتاب های درسی جدی گرفته شود، فایده آن نصیب همه افراد جامعه می شود. لازمه آن هم شاید بازنگری در تصویری است که از مفهوم کودک داریم. در دوره مدرن مفهوم کودک، در قیاس با دوران گذشته معنای متفاوتی دارد و این مفهوم در این دو دوره تضادهایی دارد. به طور مثال، برای کودک در دوره مدرن و درجایگاه شهروندی تعریفی در نظر گرفته می شود که در دوران گذشته به چشم نمی خورد. به همین خاطر، ورود به مقوله کودکی، نیازی است که در مطالعات و تحقیقات آکادمیک باید بیشتر بر آن تمرکز داشت تا در نگاه به کودک در تدوین محتوای کتاب های درسی نیز از نتایج آن استفاده شود. ورود به مطالعات کودکی به عنوان موضوعی در مطالعات جامعه شناختی و روانشناختی، در بحث ارتباطات هم اهمیت ویژه ای دارد. به هر حال، وقتی می گوییم مفهوم کودکی در دوره مدرن با دوران گذشته تفاوت دارد، از یک سو در زمینه اجتماعی اهمیت زیادی پیدا می کند و بحث جامعه پذیری کودک از منظر جامعه شناسی و ارتباطی پدیدار می شود. امروزه مفهوم کودکی تغییر پیدا کرده و بر این مبنا، از وجه آموزشی و تربیتی، بازاندیشی در نگاه به دوره کودکی لازم است. زیرا در تربیت سنتی، نگرشی یک سویه و از بالا به پایین وجود داشته که امروزه و با توجه به حقوق شهروندی کودک، چنان منطقی و کارساز نیست. به ویژه که کودکان از دستاوردهای تکنولوژی مدرن، رسانه های اجتماعی و تلفن های همراه استفاده می کند و اینها اثرات قابل مشاهده ای از منظرهای مختلف خواهند داشت. در راستای این بحث، باید توجه داشته باشیم که یکی دیگر از مشکلات جامعه ایران ضعف در گفتگو و ناآشنایی با توانایی های لازم برای انجام گفتگوست. وجود چنین ضعفی از منظر جامعه شناختی و روان شناختی افراد را دچار نارسایی هایی در ارتباط سالم می کند و سوء تفاهم و بدفهمی را در ارتباطات به دنبال می آورد. زندگی شهری و کنش های شهروندان مقوله ای اجتماعی، فرهنگی و ارتباطی است و براین مبنا، ضعف در گفتگو و پایین بودن مشارکت اجتماعی شهروندان مساله ای است که باید مورد توجه قرار داد. با آلوده شدن محیط زیست، تنفس شهری جدی گرفته می شود، لذا تنفس ارتباطی میان شهروندان هم باید جدی گرفته شود. وقتی سطح گفتگو بین افراد پایین بیاید، بی اعتمادی در زبان روزمره آن ها بالا می رود و این ها نکاتی است که به لحاظ ارتباطی و از منظر جامعه شناسی جای بحث دارد. از طرفی هم، نشانه هایی است که لزوم توجه بیشتر به آموزش های هدفمند به ویژه نیاز به تقویت روحیه کارهای جمعی را برای کاهش مشکلات اجتماعی یادآور می شود.