خاطرات تلخ اما واقعی یک خبرنگار ورزشی
عکس ها را با پرواز هفتگی به ایران می فرستادیم

یکی از خبرنگاران ورزشی بعد از بازی‌های آسیایی بانکوک در سال ۱۳۷۷ که برای پوشش بازی‌ها به تایلند رفته بود، گزارش سفر خود را در مقاله‌ای منتشر کرد.
گزارش حمیدرضا اکرمی در این مقاله برای بسیاری از روزنامه‌‌نگاران ایرانی تکان‌دهنده بود. او در گزارش خود ضمن اشاره به ظهور ابزارهای نوین ارتباطی که جهان روزنامه‌نگاری را تغییر داده بود، موقعیت روزنامه‌نگاران ایرانی حاضر در بانکوک را مثل کسانی توصیف کرده بود که انگار از غار اصحاب کهف بیرون آمده‌اند و همچنان با قلم و دفترچه یادداشت و دوربین آنالوگ کار می‌کنند. او در مقاله‌اش به شرح استفاده خبرنگاران بین‌المللی از لپ‌تاپ، اینترنت و دوربین دیجیتال پرداخته و با افسوس نوشته بود که هیچ‌یک از ۳۰، ۴۰ خبرنگار و عکاس رسانه‌های ایرانی که برای پوشش بازی‌ها در بانکوک حاضر بودند بهره‌ای از تجهیزات جدید نداشتند. اوج داستان آنجا بود که عکس‌ها با پرواز هفتگی «هما» به ایران ارسال می‌شده است. از نظر نسل اول روزنامه‌نگاری توسعه، شرح و مرور این کمبود‌ها و جاماندن‌ها را باید در آثار و بررسی‌هایی درباره فرایند رشد و توسعه روزنامه‌نگاری دنبال کرد، چراکه در قاموس نظریات نسل‌اولی‌ها، نتیجه مستقیم توسعه روش‌های تولید، ابزارهای توزیع و کمیت وسایل ارتباط جمعی، توسعه کشورهاست. با گذشت زمان معلوم شد این حد از بزرگ‌نمایی در فرایند توسعه کمی از واقعیت به دور است: به‌مرور ارتباطات توسعه جایگزین توسعه ارتباطات شد. همراه با انقلاب ارتباطات و اطلاعات در عصر دیجیتال، بر پیچیدگی و ابهام موضوع نیز اضافه شد و دیگر نمی‌شد به سیاق گذشته قضیه را خواند. به تبع‌ این تغییر و تحولات، تحلیل‌ها نیز به اصل موضوع نزدیک‌تر شد: از جمله کتاب «روزنامه‌نگاری توسعه» که به‌تازگی از سوی نشر ثانیه منتشر شده و می‌کوشد با مرور روند تاریخی و بررسی نیازهای ایران مواجهه‌ای انتقادی با این پیچیدگی داشته باشد. کتاب حاضر را می‌توان کتابی مقدماتی برای آشنایی با روزنامه‌نگاری توسعه دانست که با مرور تاریخی بحث نشان می‌دهد مفهوم دقیق و غیرموسع روزنامه‌نگاری توسعه چیست.
اما با همه پیچ‌وخم‌هایی که ارتباطات توسعه در دهه‌های اخیر داشته، در قرن حاضر و با گسترش سریع فناوری ارتباطات و اطلاعات، نویسنده معتقد است سخن‌گفتن از آینده توسعه برای فردای کشورهایی که اکنون بسیاری از مسائل‌شان با هم آمیخته شده چندان ساده نیست و نمی‌توان همه جنبه‌های توسعه را به پدیده‌هایی مثل گسترش نفوذ اینترنت در کشورهای فقیر، آن‌هم با زاویه نگاه ملی تقلیل داد. نویسنده البته این احتمال را می‌دهد که در آینده، کشورهای درحال‌توسعه کنونی نتوانند با یک برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری سرراست و دقیق به جلو حرکت کنند و درعوض، نیروهایی با بهره‌گیری از ابزار ارتباطی اینترنت اما با هویت مقاومتی، پیشران این کشورها برای تغییر باشند. برای این منظور از آرای مانوئل کاستلز کمک می‌گیرد که معتقد است با انقلاب فناوری اطلاعات، ساختار اقتصاد و سرمایه‌داری جهان نیز تغییر یافته است و جریان‌های جهانی در مکان‌های جغرافیایی متفاوت، فراتر از قدرت‌های ملی و در وضعیتی بدون اختلاف زمانی، در حال تولید سرمایه هستند. در نظر کاستلز با انقلاب فناوری اطلاعات، سرمایه‌داری نوینی در مقیاس جهانی به وجود آمده که در آن نیروی کار و سرمایه در کنار هم زندگی می‌کنند، اما ارتباطی با هم ندارند چون حیات سرمایه‌داری دیگر به نیروی کار متخصص وابسته نیست، بلکه وابسته به نیروی کار عمومی در کشورهای در‌حال‌توسعه است. با این‌حال، کتاب حاضر، روزنامه‌نگاری توسعه را یک روزنامه‌نگاری امیدوار تعریف می‌کند: روزنامه‌نگاری‌ای که با مسئولیت اجتماعی زیاد، تلاش می‌کند وضعیت جامعه را بهبود ببخشد. کتاب ضمن اشاره به این موضوع و توضیح آرای نظریه‌پردازانی که تأثیرگذاری رسانه‌ها در جوامع اطلاعاتی را بسیار مفید دانسته‌اند، راه برای شک در این فرضیه را نیز باز می‌گذارد و می‌کوشد نگاه ناقدان این موضوع را نیز مطرح کند. در این زمینه از نظریاتی مانند «جامعه نظارتی» و «جامعه کنترلی» و همچنین آرای متفکرانی همچون فوکو، دلوز، چامسکی، مک‌چسنی، کاستلز، نگری و هارت و دیگران استفاده می‌شود. کتاب با کمک طرح دوتایی جامعه اطلاعاتی یا جامعه نظارتی، نشان‌ می‌دهد روزنامه‌نگاری توسعه با ظهور رسانه‌های نوین با خطر انحراف مواجه خواهد شد. استدلال کتاب در این زمینه تا آنجا پیش می‌رود که نشان می‌دهد اغراق در استفاده ار پدیده‌هایی مثل روزنامه‌نگاری مشارکتی و روزنامه‌نگاری شهروندی در کنار تمام مزایایی که برای روزنامه‌نگاری جریان اصلی دارد، می‌تواند مانعی هم برای آن باشد. در نظر نویسنده، ضمن اینکه روزنامه‌نگاری توسعه باید شهروندان را در کار خود دخالت دهد، اگر بخواهد بیش از اندازه به خواسته‌ها و تولیدات کاربران ابزار فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی اهمیت دهد، خود مقهور برجسته‌سازی و دروازه‌بانی مخاطبانی خواهد شد که به دلیل نبود سواد رسانه‌ای کافی، مسیر روزنامه‌نگاری توسعه را منحرف می‌کنند.
اما از آنجاکه ایران خود را در تلاش برای توسعه معرفی می‌کند و در گفتارهای بین‌المللی نیز به‌عنوان کشوری در حال توسعه معرفی می‌شود، شاید بتوان اغلب روزنامه‌نگاری این کشور را روزنامه‌نگاری توسعه نامید. نقشه کتاب در این راه بدین صورت است که نخست روزنامه‌نگاری توسعه را تعریف و سپس نسل‌های تاریخی ارتباطات و روزنامه‌نگاری توسعه را از اولین تا نسل چهارم بررسی می‌کند. همچنین پس از آشنایی با روزنامه‌نگاری توسعه در جهان، چهره‌های مطرح ارتباطات توسعه در ایران معرفی و نمونه‌هایی از روزنامه‌نگاری توسعه در داخل کشور نیز شرح داده می‌شود. از سوی دیگر، در اغلب کتاب‌های تألیفی روزنامه‌نگاری، نمونه‌ها اغلب از روستاهای کشورهای دوردست آورده شده‌اند که برای مخاطب ایرانی نامأنوس است. ازاین‌رو، نویسنده کتاب تلاش کرده برای اینکه مخاطب را بیشتر با بحث درگیر کند به ذکر چند نمونه ایرانی هم بپردازد. در پایان کتاب نیز نیازهای روزنامه‌نگاری توسعه در ایران شرح داده شده است. اگرچه کتاب در فرایند تحقق روزنامه‌نگاری توسعه در ایران نیم‌نگاهی هم به حوزه‌ای خارج از حوزه ارتباطات دارد و هر رسانه را در هر دوره‌ای مینیاتوری از وضعیت سیاسی جامعه در نظر می‌گیرد. درمجموع کتاب حاضر را می‌توان مروری مختصر بر ارتباطات و روزنامه‌نگاری توسعه دانست./شرق