اقدامات «مرتضی قلی‌خان» وکیل الملک ثانی در کرمان
از کاروانسرا
تا مقرّ حکومتی

منصور ایران پور

مرتضی قلی خان وکیل الملک فرزند اسماعیل خان وکیل الملک نوری است که بین سال های 1248 تا 1256 هجری شمسی در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار بر کرمان حکومت نمود. او قبل از اینکه به کرمان بیاید تحصیلات نظامی خود را در روسیه به پایان رساند و با درجه سرهنگی به فرماندهی فوج (تیپ) ملایر منصوب گردید. سپس یک سال بعد با درجه سرتیپی به کرمان منتقل شد و فرماندهی دو فوج نظامی این استان را در سایه حکومت پدر عهده دار شد. اما پس از چندی پدرش از سوی دربار مورد سوء ظن مالی قرار گرفت و از حکومت عزل شد. (1245ش دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار) و به جای وی حسین خان شهاب الملک به حکومت کرمان منصوب شد. به رغم این تغییرات اما مرتضی قلی خان هم چنان در سمت فرماندهی سپاه کرمان باقی ماند و به حمایت از حسین خان شهاب الملک ادامه داد تا اینکه حکومت حسین خان هم پس از دو سال و نیم به پایان رسید و از سوی حکومت مرکزی به مرتضی قلی خان لقب وکیل الملک ثانی داده شد و وی را به حکومت کرمان منصوب نمودند (1248 ش).
او پس از به دست گرفتن حکومت، اقدام به انهدام اقوام بلوچی نمود که هر از گاهی به کرمان حمله می کردند. سپس عاملان بی نظمی داخل شهر را مجازات کرد و آن گاه به تکمیل طرح های عمرانی باقی مانده از دوران پدر پرداخت و در توسعه زیر ساخت های شهر کرمان تلاش فراوانی نمود. اقداماتی هم چون تکمیل بزرگترین کاروانسرای شهری ایران به نام کاروانسرای وکیل که بنای آن توسط پدرش گذارده شده بود. این طرح بزرگ با هزینه فراوان در سال 1249ش به پایان رسید و بعد از آن تکمیل بناهایی همچون مسجد، بازار و مقر حکومتی کرمان در دستور کار قرار گرفت. ساختمان مقر حکومتی کرمان امروزه با نام فرمانداری شناخته می شود. جایی که در ابتدا تمامی ساختار سیاسی حکومت کرمان انسجام یافت و در آن جای داده شد. گرچه کارهای عمرانی مرتضی قلی خان برای کرمان قابل ستایش است؛ اما وی پا را فراتر از کرمان گذاشته و دامنه طرح های عمرانی خود را به دیگر شهرها و کشورها کشانده است. برای مثال مبلغ 85 هزار تومان به تکمیل سیستم آب شرب شهر نجف در کشور عراق اختصاص داد و سردرب بزرگی بر ورودی صحن اصلی مرقد مطهر حضرت معصومه (س) بنا نهاد و مزار حاج محمدحسین نایینی را در قم تعمیر کرد.
بی شک این اقدامات موجبات فقر و گرسنگی بیش از اندازه طبقه کارگر و مردمان فقیر کرمان را رقم زده است. تا جایی که دیگر تحمل اجحاف و زورگویی و دریافت حقوق کم را از اربابان و سرکارگران نداشتند. اربابانی که خودشان هم گرفتار شده بودند، می بایست هزینه های فراوان حاکم را با پرداخت مالیات جبران سازند. هم زمان در همین اوضاع سخت(1255ش) نان و غله هم در کرمان کمیاب شد و همه چیز گران گردید. بدین ترتیب بیشترین فشار بر گرده فقرا و کارگران شالباف و قالیباف وارد آمد و آنان هم مجبور شدند برای رفع فقر و ظلم دست به اعتراض علیه حکومت بزنند. اعتراضی که به سرعت تبدیل به یک تشکیلات منسجم سیاسی و نظامی شبیه به کودتا گردید و با انتخاب رهبری به نام علی محمد کرمانی اوضاع پیچیده تر شد. زیرا علی محمد دستور حمله و تصرف اماکن دولتی و غارت منازل تجار را صادر نمود.
این وضعیت در شرایطی اتفاق افتاد که مرتضی قلی خان هیچ کاری در برخورد با مردم از دستش بر نمی آمد. بنابر این هر روز اوضاع بدتر می شد و یک اعتراض معمولی به مرور تبدیل به یک قیام همه جانبه گردید. پیرو آن از سوی حکومت مرکزی به مرتضی قلی خان دستور داده شد که کرمان را ترک کرده و خود را به پایتخت معرفی نماید ( 1256ش). در عوض به جای وی پدرزنش فیروز میرزا جهت سرکوب مبارزان با استفاده از نیروی نظامی وارد کرمان شد و پس از چندی توانست با بهره گیری از قوه قهریه و زندان نمودن تعداد زیادی کارگر بر اوضاع مسلط شود. بعد از این حادثه مرتضی قلی خان به سال 1257 ش در تهران بیمار شد و دار فانی را وداع گفت. به طور کلی و به رغم این که وی و پدرش کرمانی نیستند؛ اما خدمات شایانی برای کرمان انجام داده اند. وی مدت 9 سال بر کرمان حکومت کرد و از ایشان سه فرزند به نام های میرزا حسینخان اسفندیاری ملقب به سردار نصرت و میرزا رستم خان اسفندیاری(رفعت الدوله) و محمدرضا اسفندیاری (عدل السلطان) متولد گردیدند که هر سه این پسران بعد از خودش در شمار سرمایه داران و کلانتران کرمان قرار گرفتند. تا جایی که دوام حکومت آنان در منصب کلانتری کرمان به رغم ایجاد انقلاب مشروطه تا پایان دوران پهلوی دوم ادامه یافت و سرانجام پس از انقلاب اسلامی با تغییر نظام حکومتی در ایران، مسوولیت ساختار سیاسی و اقتصادی کرمان برای همیشه از این خانواده گرفته شد.