دقیق که می‌شویم ضرباهنگ زندگی روزمره تأمل در بسیاری از ظرافت‌ها را ما گرفته‌ است. دیگر در حوصله‌مان نیست که برای آینه یا وسایل تزئینی دیگر به‌دنبال یک دست‌بافتهٔ خاص باشیم. هنر «چنته‌دوزی» نیز از قبیل همین صنایع‌دستی فراموش شده است که چند سال است در میان صنایع‌دستی ایرانی جایگاه خود را از دست داده.

 

چنته‌بافی چیست؟

آینه‌دان تعریف مختصر و مفید برای چنته است. دست‌بافته‌ای ظریف و کوچک که فقط زنان ایل عشایر به بافت آن مشغول بودند. نگاهی به پژوهش‌های متفاوت دربارهٔ «چنته‌بافی» نشان می‌دهد زنان عشایر از آن به‌عنوان ابزاری برای تجسم بخشیدن به آرزوها و رؤیاهای شاد یا دلتنگی و اندوه خود متوسل می‌شدند. «چنته‌بافی»، دریچه‌ای به‌سوی خلوت و تنهایی زنان قشقایی است. چنته درواقع نوعی ساک، کیسه یا توبره است که برای نگهداری وسایل مختلف در زندگی عشایری از جمله شانه، قرآن، قاشق، آینه، نخ و سوزن و لوازم خیاطی، حمل غذا در کوچ و وسایل شخصی مثل پول، توشه‌راه یا فشنگ استفاده می‌شد.

 

چنته معمولاً دسته‌ای دارد که از جنس نخ خود چنته بافته شده و برای آویزان کردن از نقطه‌ای یا انداختن روی دوش استفاده می‌شود. چنته در سال‌های اخیر بیشتر جنبهٔ تزئینی یافته و در خودروها یا دکوراسیون منزل مورد استفاده قرار می‌گیرد که غالباً در طرح‌ها و اندازه‌های کوچک بافته می‌شود. چنته در ایل عشایر معمولاً از تیرک‌های عمودی چوبی چادر عشایر آویزان می‌شود؛ جایی که دست بچه‌های کوچک به آن نرسد. چنته در لغتنامهٔ دهخدا چنین تعریف شده است: «توشه‌دان درویشان که عموماً از جنس قالی و قالیچه به‌شکل کیسه‌ای دوخته، اطراف آن را چرم‌دوزی می‌کنند و از گردن آویزند و چیزهایی خرد و ریز درون آن گذارند.» در ادبیات فرش‌شناسی، چنته را خورجینک و خورجینه نیز می‌نامند و آن را چنین تعریف می‌کنند: «در تداول ایلات و عشایر چنته، هر توشه‌دان کوچک دستبافتی است که از خورجین کوچکتر باشد.»

 

خاستگاه چنته‌بافی

این هنر به هنر بومی عشایر منتسب می‌شود و عشایر مناطق مختلف با چنته‌بافی آشنایی دارند؛ هریک با نقش و نقوش الهام گرفته از طبیعت خود یا متناسب با فرهنگ هر اقلیم، «چنته‌بافی» می‌کنند. بااین‌حال قدمت «چنته‌بافی» در بین عشایر قشقایی فارس بیشتر تخمین زده می‌شود. در ابرکوه استان یزد نیز «چنته‌بافی» مرسوم بوده و حالا فقط «چنته‌بافی» در خاطرات اهالی ابرکوه باقی است. در روستاهای اردبیل نیز «چنته‌بافی» رواج دارد و نوع مواد اولیهٔ آن کاملاً مانند قالی و ورنی (گلیم ابریشمی) است. چنته در آلاشت سوادکوه مازندران نیز بافته می‌شود و این روزها به آن کیف جاجیمی می‌گویند.

 

فوت‌وفن چنته‌بافی

برای «چنته‌بافی»  به دار افقی قالی نیاز است. تار و پود آن معمولاً پشمی است. تارها معمولاً سفید و پودها اغلب قرمز رنگ یا رنگ‌های طبیعی هستند. چنته را می‌شود در اندازهٔ بزرگتری بافت و از آن به‌عنوان قالیچه‌ای کوچک یا حتی زیرانداز هم استفاده کرد. گاهی چند عدد از چنته‌های بافته‌شده را به‌هم می‌دوختند تا اندازهٔ آن بزرگتر شود و سطح بیشتری از آن مورد استفاده قرار بگیرد. این روزها اگر چنته‌ای بافته شود، در همان ابعاد و اندازهٔ کوچک است، زیرا بیشتر به‌عنوان یک کیف کوچک مورد استفاده دارد. یک بافندهٔ چنته با یک‌بار برپا کردن دار و چارچوب به تعداد ۱۰ تا ۲۰ عدد چنته می‌بافد که هریک می‌تواند نقش متفاوتی داشته باشند. بافت چنته روش‌های مختلفی دارد. از نوعی بافت قالی، بافت گلیم، بافت جاجیم، بافت خورجین و سایر بافت‌ها برای بافت چنته استفاده می‌شود. بااین‌حال، معمولاً مراحل بافت آن مانند جاجیم است که پس از پایان کار، دوردوزی و با مهره‌های تزئینی و خرمهره تزئین می‌شود. در «چنته‌بافی»، پس از پایان بافت چنته آن را تا می‌کنند و مانند کیسه به‌شکلی می‌دوزند که طرف بالای آن باز بماند و پشت قالی به طرف داخل کیسه دوخته شود. معمولاً چنته ابعاد کوچک تقریبی ۴۰ در ۳۰ سانتی‌متر دارد. برای بافت یک چنتهٔ کوچک ساده به‌شکل مستطیل با طول شش و عرض چهار سانتی‌متر، ۹ هزار گره زده می‌شود و بافت آن چهار روز زمان می‌برد.

 

 طرح‌های «چنته‌بافی»

عشایر با ذوق و خلاقیت خود طرح‌های چشم‌نوازی برای چنته‌بافی انتخاب می‌کردند؛ از جمله این طرح‌ها می‌توان به طاووس، خورشید، پرنده، بته‌جقه، قوچ، چلیپا، گل شقایق، بوته‌های صحرایی، گل هشت‌پر و نقش‌هایی از این دست اشاره کرد. زنان بافندهٔ چنته معمولاً از رنگ‌های پرمایه و زنده استفاده می‌کنند مثل: قرمز گل‌اناری، سبز زمردین، زرد نخودی، سبز پرطاووسی و انواع تونالیته‌های نارنجی، حنایی، زرشکی و ارغوانی.

 

 در چنته چه داری؟

عشایر فارس چنته را به‌صورت کیف یا خورجینی می‌بافتند و منگوله‌هایی زیبا در اطراف آن می‌آویختند. در نقش چنته نقوش اسلیمی و اسامی متبرکه و اسامی ائمه هم بافته می‌شد. قدیم‌ترها از چنته به‌عنوان کیفی برای داماد استفاده می‌شد که اشیای گران‌قیمت یا طلا و جواهر را در آن می‌گذاشت و به نوعروس خود هدیه می‌داد. عروس و خانواده او در انتظار بودند تا ببینند داماد چه‌ در چنته دارد. اصطلاح «چه در چنته داری؟» که هنوز کمابیش یک ضرب‌المثل رایج است، از همین داستان قدیمی وام گرفته شده‌.

 

 به شماره افتادن نفس «چنته‌بافی»

در گذشته چوپانان و برخی افراد برای حمل وسایل خود از چنته استفاده می‌کردند. تغییر کاربری چنته به کیف کوچک دستی یا کیف دوشی چندسالی به عمر چنته‌بافی اضافه کرد، اما نتوانست راهکاری جدی برای حفظ این هنر دستی باشد. احیای هنر «چنته‌بافی» در برخی از شهرها با برپایی کارگاه‌های آموزشی و دعوت از زنان سالخورده که راه و رسم این هنر را در سینه داشتند، دنبال شده‌ است. با در نظر گرفتن اینکه آموزش این هنر چندان جدی گرفته نشد، نسل جدید نه‌تنها آشنایی چندانی با این هنر ندارد، بلکه تعداد کسانی که در این رشته فعالیت می‌کنند نیز بسیار کم است.