در مقاله‌ای با عنوان «ایچری شهر باکو، نمونهٔ موفق حفاظت و احیای بافت تاریخی» با تلاش «کریم موسی‌زاده مهربانی»، «امیر فریدونی مهربانی» و «احمداکبرلو» به این مقوله پرداخته شده است که بهسازی و احیای بافت تاریخی در همهٔ کشورها به‌ویژه در کشورها و مناطق با تاریخ کهن و پرافتخار که جزو گرانبهاترین دارایی‌های هر ملت محسوب می‌شود، اهمیت زیادی دارد. به تأکید آنها در جامعهٔ کنونی اغلب بدون تفکیک بافت فرسودهٔ شهری از بافت تاریخی شهر به‌جای توجه به حفظ، مرمت، احیا و باززنده‌سازی بافت تاریخی، بیشتر تخریب و نوسازی این بافت‌ها رخ داده است.

 

«ایچری» کجاست؟

باکو براساس مستندهای تاریخی و آثار باستانی مکشوفه همچون دیگر شهرهای مهم آذربایجان از گذشته‌های دور جزو مناطق توسعه‌یافته و پرجمعیت هر دوره بود و از دلایل اصلی توسعهٔ بیش‌ازپیش این شهر وجود منابع غنی نفت و معادن نمک است. آثاری که در اطراف این شهر یافت شده است، قدمتی حداقل ۱۲ هزار سال دارند و شرایط اقلیمی و جغرافیایی مساعد و منابع غنی طبیعی، قرار گرفتن در کریدور تجاری-ارتباطی این شهر را جزو مناطق استراتژیک جهان قرار داده است.

 

احیای «ایچری شهر»

حفاظت و مرمت «ایچر» در اوایل دههٔ ۲۰۰۰ با تمرکز بر حفاظت از میراث معماری و فرهنگی آن آغاز شد. دولت آذربایجان با همکاری سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو، پروژهٔ احیای جامعی را برای تضمین توسعهٔ پایدار منطقه با حفظ ویژگی تاریخی آن آغاز کرد. یکی از راهبردهای کلیدی به‌کارگرفته‌شده بازسازی بناها و بناهای تاریخی در این شهر بود؛ شامل تعمیر و نوسازی بناهای باستانی مانند برج دوشیزه، کاخ شیروانشاه و مساجد و کاروانسراهای مختلف برای اطمینان از یکپارچگی ساختاری و اصالت تاریخی آنها. سازه‌های فرسوده به‌دقت و با استفاده از تکنیک‌ها و مصالح ساختمانی سنتی بازسازی می‌شدند تا اصالت خود را حفظ کنند. علاوه‌براین، تلاش‌هایی برای ترویج صنایع‌دستی و مهارت‌های سنتی انجام شد و تمرکز بر این بود که کار مرمت هم از سوی صنعتگران بومی و محلی انجام شود؛ شهری که قرار بود علاوه‌بر حفظ بافت تاریخی مهیای حضور گردشگران شود و به همین دلیل مسیرهای عابر پیاده، امکانات عمومی، نصب چراغ‌های روشنایی و علائم راهنمایی بین‌المللی هم از همان ابتدا در نظر گرفته شد تا با رعایت یکپارچگی معماری ساختمان‌ها، منطقه برای گردشگران قابل دسترس‌تر باشد. اقداماتی که البته با وجود فراهم کردن همزمان نیازهای به‌روز اما اصالت و بافت تاریخی شهر را با خطر مواجه نکرد.

 

ورود به فهرست جهانی

سرانجام در سال ۲۰۰۰ بود که «ایچری شهر» به‌عنوان یک نمونهٔ به‌خوبی حفظ‌شده از یک مجموعهٔ شهری در فهرست میراث جهانی یونسکو به رسمیت شناخته شد. این برچسب جهانی و عنوانی که به آن لقب داده شده بود، نه‌تنها اهمیت «ایچری» را به‌عنوان یک سایت میراث فرهنگی برجسته کرد، بلکه اهمیت حفاظت و نگهداری از مناطق تاریخی مشابه در سراسر جهان را افزایش داد. همچنین، باعث شد بسیاری از گردشگران، محققان و دغدغه‌مندان حفاظت از میراث تاریخی نگاهشان به این شهر جلب و راهی آنجا شوند تا نمونهٔ به‌خوبی حفاظت‌شده را از نزدیک ببینند. اتفاقی که نه‌تنها اقتصاد محلی ایچری را تقویت کرد که باعث افزایش آگاهی اهمیت میراث تاریخی منطقه در بین ساکنان و بازدیدکنندگان این منطقه شد. همچنین احیا و حفظ بافت تاریخی «ایچری»، اقدام مهمی بود که با هدف حفاظت و نمایش میراث فرهنگی غنی این شهر انجام شد و به‌دلیل ترکیب منحصر‌به‌فردش از سبک‌های معماری قرون وسطایی، اسلامی و روسی به‌عنوان میراث جهانی یونسکو شناخته شد. یکی از نکات قابل‌توجه در حفظ «ایچری» که پس از ثبت جهانی آن به چشم آمد، تلاش‌هایی بود که برای ترویج صنایع‌دستی و مهارت‌های سنتی انجام شد تا هم شیوه‌های فرهنگی و انتقال آنها به نسل‌های آینده امکانپذیر باشد و هم رونق این حوزه را رقم بزند. صنعتگران و هنرمندان این شهر که از گذشته‌های دور فعالیتشان در زمینه‌های مختلف از جمله قالیبافی، سفالگری، فلزکاری و کنده‌کاری روی چوب ادامه دارد و نقشی حیاتی در حفظ هویت فرهنگی شهر قدیمی ایفا می‌کنند، حالا فضای پرجنب‌وجوش حاصل از حفظ این میراث تاریخی نقطهٔ قوت کسب‌وکارشان شده است.

بررسی‌های جدید هم نشان می‌دهد توسعهٔ گردشگری طی یک دههٔ اخیر نقش مهمی در توسعهٔ این شهر داشته و منجر به افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، بازسازی مکان‌های تاریخی، توسعهٔ هتل‌ها و رستوران‌ها و فروشگاه‌های جدید در ایچری شده و فرصت‌های اقتصادی را برای ساکنان محلی ایجاد کرده است.  

 

تجربهٔ احیا برای دو شهر ایران

به‌طورکلی، احیای و حفظ بافت تاریخی شهر «ایچر» در باکو شامل یک رویکرد چندوجهی است که مرمت، ترویج صنایع‌دستی سنتی، بهبود زیرساخت‌ها و شیوه‌های توسعهٔ پایدار را ترکیب می‌کند. هدف این تلاش‌ها حفاظت از میراث فرهنگی شهر قدیمی همچنین اطمینان از ارتباط و حیات مداوم آن برای نسل‌های آینده است؛ تجربه‌ای که می‌توان در ایران هم تکرار کرد. چند شهر و مکان با بافت تاریخی غنی شبیه ایچری هم در ایران وجود دارد که می‌تواند از این الگو بهره‌برداری کند. «برج دختر»، «کاخ شیروانشاهان»، «کاروانسرای بخارا»، «کاروانسرای ملتانی»، «کاخ عیسی بیگ هاجینسکی»، «منارهٔ سینیگ گالا»، «مسجد جمعه»، «حمام حاجی غیب» و «حمام گاسیم بی» در «ایچری» اکنون شهرت جهانی دارند، نکته هم اینجاست که مشابه چنین فضاهای تاریخی هم در شهرهای ایران وجود دارد. یکی از نمونه‌های قابل‌توجه، مجموعه‌ای کامل از میراث تاریخی شهر اصفهان است که به‌خاطر معماری خیره‌کنندهٔ اسلامی، پل‌های تاریخی و بازارهای شلوغش معروف است. میدان نقش جهان اصفهان که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، یکی از بزرگترین میدان‌های شهری در جهان است که میراث فرهنگی و معماری شهر را به نمایش می‌گذارد.

 

نمونهٔ دیگر هم شهر باستانی شیراز است که به‌خاطر باغ‌های زیبا، مساجد تاریخی و مقبره‌های شاعران مشهوری چون حافظ و سعدی شهرت دارد. مرکز تاریخی شهر با کوچه‌های پرپیچ‌وخم و خانه‌های سنتی، نگاهی اجمالی به گذشتهٔ فرهنگی غنی ایران دارد. برای حفظ و حراست از بافت‌های تاریخی ایران، می‌توان اقدامات حفاظتی مشابه اقداماتی که در ایچری اجرا شد، انجام داد که شامل اقدامات مرمتی و حفاظتی برای حفظ اصالت بناها و بناهای تاریخی، ترویج صنایع‌دستی و مهارت‌های سنتی، تقویت زیرساخت‌ها برای بهبود دسترسی بازدیدکنندگان و گردشگران با حفظ اصالت سایت‌های تاریخی است. اقداماتی که می‌تواند منجر به کسب برند جهانی و حضور در فهرست میراث جهانی یونسکو شود و افزایش آگاهی و جذب بین‌المللی را به‌همراه داشته باشد. متولیان میراث و گردشگری در کشور می‌توانند با تکرار چنین تجربه‌هایی توسعهٔ پایدار شهرها و محوطه‌های تاریخی کشور را تضمین و در‌عین‌حال میراث فرهنگی و تاریخی کشور را برای نسل‌های آینده حفظ کنند.

  

اقدامی مشابه صنعت گردشگری باکو

البته که تکرار تجربهٔ «ایچری» در ایران نیازمند رویکردی چندوجهی و شامل حمایت دولت، مشارکت ساکنان بومی و توسعهٔ گردشگری پایدار است. دولت با وضع و اجرای قوانین، نقشی تعیین‌کننده در حفظ آثار تاریخی ایفا می‌کند و می‌تواند مقررات سختگیرانه‌ای را برای حفظ و احیای آثار تاریخی وضع و همچنین بودجه و منابعی را برای نگهداری آنها تأمین کند. دولت همچنین می‌تواند ساکنان محلی را در فرآیندهای تصمیم‌گیری مشارکت دهد، با افزایش آگاهی از اهمیت حفظ میراث فرهنگی تلاش‌های داوطلبانه را برای پروژه‌های تعمیر و نگهداری و مرمت بیشتر کند. صنعت گردشگری مشابه باکو همچنین می‌تواند موتور محرکی برای حفظ آثار تاریخی در ایران باشد، از جمله ترویج شیوه‌های گردشگری پایدار شامل محدود کردن تعداد بازدیدکنندگان، اجرای فعالیت‌های گردشگری حفاظت‌محور، حمایت از کسب‌وکارهای محلی. همکاری با سازمان‌ها و کارشناسان بین‌المللی هم می‌تواند تخصص و منابع ارزشمندی را برای حفظ آثار تاریخی ایران فراهم کند. ایران با مشارکت در طرح‌های جهانی، به اشتراک گذاشتن بهترین شیوه‌ها و کمک گرفتن از شرکای بین‌المللی، می‌تواند تلاش‌های خود برای حفاظت از میراث فرهنگی خود را تقویت کند.