با وجود قدمت طولانی آسبادها، طی سال‌های متمادی نگاه جدی به ارزش آنها وجود نداشته و فقط در مناطقی که این میراث را در دل خود جای داده بودند، پایگاه‌های مرتبط ایجاد شده بود که آنها هم مشکلات متعددی در تأمین بودجه برای حفاظت و مرمت پیش رو داشتند. اما حالا مدیران این پایگاه‌ها امیدوارتر شده‌اند، چون اواسط آبان بود که وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مسئول کشوری این حوزه را هم انتخاب کرد تا پروندۀ ثبت جهانی آسبادها علمی و کارشناسی آماده‌سازی شود.

 

چرا آسبادها مهم هستند؟

تجمع آسبادهای ایرانی در شرق کشور است؛ منطقۀ خراسانات و سیستان‌و‌بلوچستان. البته به‌گفتۀ کارشناس ناظر پایگاه آسبادهای خراسان‌رضوی چند دستگاه آسباد هم در کرمان و یزد شناسایی شده‌ است و در مجموع ۳۷۰ دستگاه آسباد در کشور وجود دارد.

«نعمیه تکلو» در توضیح بیشتر دربارۀ آسبادها به «پیام ما» می‌گوید: «آسبادها درواقع تکنیک بهره‌برداری از انرژی باد هستند. در گذشته دسترسی به تکنولوژی به‌شکل امروزی وجود نداشت و با توجه به مصالح و شرایطی که در هر اقلیمی در دسترس بود، آسبادها ساخته می‌شدند. فعالیت اصلی این آسبادها آرد کردن غلات، گندم و جو بود، اما به‌عنوان یک فناوری فکرشده و مهندسی نیاکان ما مطرح است. در ساخت این آسبادها با توجه به شرایط اقلیمی مناطق مختلف از خشت، گل و چوب استفاده می‌شد، در برخی موارد از نی هم استفاده می‌شد و احتمالاً در منطقه نیزارهایی وجود داشته است.»

این کارشناس معتقد است که هیچ ایرادی به ساختار این آسبادها وجود ندارد و حتی نمی‌توان این ایراد را مطرح کرد که هریک از این سازه‌ها با متریال‌های مختلف ساخته شده‌اند، چون بررسی‌ها نشان می‌دهد که تمامی این فاکتورها به‌شکلی اندیشمندانه در نظر گرفته شده است. او در این باره به ساخت این آسبادها در موقعیت‌های مختلف اشاره می‌کند و می‌گوید: «به‌عنوان مثال در شهرستان نشتیفان آسبادها در بلندترین قسمت و در خواف در پست‌ترین قسمت ساخته شده‌اند. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که ایرانیان قدیم تمامی این سازه‌ها را کاربردی و فکرشده ساخته‌اند.»

 

مزیت ویژۀ آسبادها

تراکم آسبادها در ناحیۀ شرق و جنوب شرق کشور است، اما به‌طور پراکنده تعدادی از آنها در نقاط دیگر کشور هم شناسایی شده‌ است. تکلو در این باره هم بیان می‌کند: «با توجه به بادهای ۱۲۰ در جنوب‌شرق کشور، تراکم آسبادها در شرق کشور بیشتر است. اما به‌طور پراکنده در مراکز ایرانی هم تعداد از آسبادها شناسایی شده‌اند؛ یک دستگاه در ارگ بم و دو یا سه دستگاه هم در یکی از روستاهای یزد. گستردگی آسبادها در خراسان‌جنوبی بیشتر است و در خراسان‌رضوی هم بیشترین سازه‌ها در شهرستان خواف وجود دارد. البته ۷-۸ دستگاه هم در روستای خشت شهرستان کلات شناسایی شده‌اند که به‌دلیل توپوگرافی ویژه در بلندترین نقاط این روستا ساخته شده‌اند.»

 

کارشناس ناظر پایگاه آسبادهای خراسان‌رضوی دربارۀ اینکه آیا ماهیت آنها در مناطق مختلف متفاوت است، توضیح می‌دهد: «عملکرد همۀ آسبادها یکی است، یعنی استفاده از انرژی باد، ساختار یکسان و محصولی که تولید می‌کنند. این آسبادها با استفاده از تبدیل باد به یک نیروی محرک به‌عنوان مثال گندم را به آرد تبدیل می‌کردند. اما با توجه به شرایط اقلیمی و بستری که سازۀ ایجادشده تفاوت‌هایی وجود دارد؛ درحقیقت، تفاوت در شکل کلی کالبدی آنهاست، نه عملکرد. در تمام استان‌ها برای ساخت این سازه‌ها از خشت، گل، چوب و سنگ استفاده شده است، اما به‌عنوان مثال در خراسان‌رضوی از چوب کاج استفاده شده و در خراسان‌جنوبی از نی.»

او به تفاوت ساختاری در استفاده از سنگ‌ها هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «در خراسان‌ جنوبی و رضوی به‌دلیل وجود کوه‌هایی که سنگ بسیار فشرده و مرغوبی داشتند، سنگ موردنیاز استخراج می‌شده؛ اما در سیستان‌و‌بلوچستان آن را تولید می‌کردند، یعنی کورۀ سنگ‌پزی داشتند برای تولید چرخ آسیاب.»‌

 

این کارشناس البته به مطالعاتی دربارۀ کیفیت آرد حاصل آسبادها و آرد صنعتی اشاره می‌کند و می‌گوید: «براساس آزمایشی که دربارۀ نمونۀ گندمی در دستگاه صنعتی یا در ساختار آسباد مشخص شد که مواد عالی و موجود در آرد با ساختار سنتی بیشتر حفظ می‌شود. البته در چرخۀ تولید عصر حاضر آسبادها دیگر وجود ندارند، اما تعدادی از فعالان این مشاغل سنتی همچنان شرایط را حفظ کرده‌اند. برخی از مردم هم دوست دارند که آرد مورد نیازشان را به رسم گذشته داشته باشند و گندم را از این طریق آرد می‌کنند. به همین دلیل باید گفت که از حدود ۳۷۰ دستگاه آسباد شناسایی‌شده در کشور مقدار بسیار کمی همچنان در حال فعالیت هستند که مالکان سنتی‌شان آن را حفظ کرده‌اند. در شهرستان نشتیفان هم پنج تا شش آسباد همچنان فعال هستند.»‌

 

اهمیت ثبت جهانی آسبادها

کارشناس ناظر پایگاه آسبادهای خراسان‌رضوی دربارۀ عمر این سازه‌ها هم بیان می‌کند: «جست‌وجو دربارۀ پیشینۀ تاریخی و پیدایش آسبادها در ایران به قرن چهارم هجری می‌رسد و قدمت آسبادهای پارسی که در سیستان‌وبلوچستان وجود دارد، به همین زمان برمی‌گردد، اما آسبادهای خراسانات به پیش از دوران صفوی برمی‌گردد. البته دربارۀ پروندۀ ثبت جهانی قدمت آسبادهای ایرانی را دوران صفوی در نظر گرفته‌اند.»

 

تکلو دربارۀ تأثیر تشکیل پروندۀ ثبت جهانی دربارۀ آسبادها بیان می‌کند: «دیگر حرفی از تکنولوژی که گذشتگان ما با وجود حداقل‌ها ایجاد کرده‌اند، وجود ندارد. اندیشه‌ای که در ایجاد آسبادها شکل‌گرفته بسیار تأثیرگذار است. برخلاف سایر پلن‌های معماری یا مجموعه‌های معماری و آرامگاهی که باارزش تاریخی در کشور وجود دارد، آسبادها محصول یک تفکر انسان‌ساخت است که برای رفع نیاز جامعۀ بشری و دسترسی به نان ایجاد شده‌اند. تا پیش از ساخت آنها، نیاکان ما به‌وسیلۀ چرخش دستی دو سنگ غلات را خرد می‌کردند، اما این سازه‌ها ایجاد شدند تا محصول با حجم بیشتری تولید کنند و به‌عنوان میراث کشاورزی مطرح هستند. سازندگان این آسبادها از انرژی باد به‌عنوان موهبت الهی بهره می‌گرفتند و این اهمیت زیادی داشته است.»

 

او در پاسخ به این سؤال که آیا در کشورهای دیگر هم چنین ظرفیتی وجود دارد، توضیح می‌دهد: «در شهر فراخ افغانستان هم آسباد شناسایی کردیم که البته اکنون اطلاع ندارم از آن چیزی باقی مانده باشد. البته ساختار شکلی آن مشابه آسبادهای ایرانی است، اما به‌لحاظ فرمی کمی متفاوت است. قسمت بالای آسبادها (پَرخانه) در ایران مستطیل‌شکل است، اما در افغانستان مدور. در کشورهای دیگر هم با اقتباس از آسبادهای ایرانی و پارسی، چنین سازه‌هایی بنا شده است؛ به‌عنوان مثال در کشور هلند با تغییر در محور از عمودی به افقی این آسبادها ایجاد شده‌اند.»

 

یک گام خوب برای پروندۀ جهانی آسبادها

از سال ۱۳۹۶ بود که آسبادهای شرقی و جنوب‌شرق ایران به فهرست موقت یونسکو اضافه شد و قرار بود از سال ۱۳۹۸ این پرونده جزو اولویت‌های‌ میراث‌فرهنگی قرار بگیرد، اما اتفاق خاصی در این باره رخ نداد. همان سال‌ها هم مدیریت آسبادهای ایران به‌شکل یکپارچه به خراسان‌رضوی سپرده و «محمد رکنی»، مدیر پایگاه‌های آسبادهای ایران شد. او حالا دربارۀ روند تشکیل پروندۀ ثبت جهانی این سازه‌های ارزشمند کشور به «پیام ما» می‌گوید: «از روز اول هدف، تهیۀ پرونده و ارسال آن برای ثبت جهانی بوده است. با توجه به درک مسئولان از منحصربه‌فرد بودن این میراث اکنون شرایط بهتری برقرار است، چون از سوی معاونت میراث‌فرهنگی محمدحسن طالبیان به‌عنوان مدیر پروندۀ ثبت جهانی آسبادهای ایرانی معرف شده و یک قوت قلب برای اینکه پرونده برای وزارتخانه دارای اولویت شده است.»

رکنی با بیان اینکه طی سال‌های اخیر برخی اقدامات دربارۀ این پرونده براساس شرایطی که وجود داشت، انجام شده است، عنوان می‌کند: «گاهی اعتبار کافی نبوده است، اما اکنون این امیدواری وجود دارد که با انتخاب مسئول پرونده از نظر تخصیص اعتبار موردنیاز شرایط بهترین فراهم شود و بتوانیم از نظر حفاظت، مرمت و پایش و سایر شاخص‌های این پرونده اقداماتی را انجام دهیم تا پرونده بدون نقص برای ثبت جهانی ارسال شود.»

 

او ادامه می‌دهد: «تا خرداد ۱۴۰۰ تهیۀ اولیۀ این پرونده به ما دستور شد. اما پس از آن چون دستوری در این باره وجود نداشت، اقدامات سالانه به‌شکل ادواری و مستمر انجام می‌شد. اما اکنون این پرونده وارد مرحلۀ جدی شده و این اهمیت برای وزارتخانه و سایر استان‌ها محرز است و امیدواریم در برنامه‌های پیش رو بحث حفاظت و مرمت و رعایت شاخص‌های پروندۀ جهانی بیشتر شود.»