«اجرای طرح گردشگری جزیرهٔ آشوراده پس از ۲۵ سال» شاید مهمترین خبری بود که می‌شد در مورد جزیرهٔ کوچک شرق خزر مخابره کرد. گرچه بلافاصله پس از انتشار این خبر مانند همیشه بحث بر سر مصائب احتمالی محیط زیستی اجرای طرح بالا گرفت اما موضوع مهمی گم ماند: سرنوشت اهالی روستا چه می‌شود؟

طی دو ماه گذشته بدون ارائهٔ هیچ جزئیاتی از سوی دولت طرح گردشگری آشوراده آهسته‌آهسته صورت اجرایی به خودش گرفت. اجرایی که نگرانی‌های زیادی ایجاد کرد که آیا طرح قرار است براساس مصوبات و طرح مصوب پیشین پیش برود یا برنامه‌های جدید در راه است. نخستین تغییر قابل‌رؤیت، در ادبیات طرح بود: طرح طبیعت‌گردی آشوراده دیگر به‌نام طرح گردشگری خطاب می‌شود. تغییر دیگر نیز به همین اندازه بزرگ بود. با وجود اینکه طرح مصوب در سال ۱۳۹۶، امکان سرمایه‌گذاری بخشی و محلی را برای اهالی بومی و جامعهٔ محلی فراهم می‌کرد، اما رفته‌رفته در دولت سیزدهم ردپای مردم کمرنگ‌تر شد. تا جایی که بعد از نام‌ شرکت‌های بزرگ مسافربری و گردشگری، نام یک کارخانه به‌عنوان سرمایه‌گذار در طرح مطرح شد. بعدازاین، خبر دیگری از سوی دولت منتشر شد که از ممنوعیت خریدوفروش اراضی آشوراده خبر می‌داد. این اخبار درست چندروز بعد از اینکه ورود کامیون‌های بنیاد مسکن به منطقهٔ میانکاله و آشوراده جنجال به پا کرده بود، منتشر شد.

 

کدام احیا؟

«عبدالجلال ایری»، نمایندهٔ شهروندان کردکوی، بندرترکمن، بندرگز و گمیشان اما همهٔ این اتفاقات را به‌معنای «احیای آشوراده» می‌داند و معتقد است که در شیوهٔ اجرا مشکلی وجود ندارد بلکه طرح گردشگری آشوراده با هدف ایجاد اشتغال و محوریت حفظ محیط‌زیست اجرایی شد و این کار نمونه‌ای از کار جهادی و قانون‌گرایی است.

او در مورد آنچه به‌نام اجرای این طرح در جزیره در حال رخ دادن است، توضیح می‌دهد: «این طرح در دو بخش عملیاتی شد. طرح طبیعت‌گردی و گردشگری آشوراده در راستای ایجاد اشتغال پایدار با محوریت موضوعات محیط زیستی در حدود ۲۰ سال در دست پیگیری بود که اجرایی شدن این پروژه از مطالبات مردم منطقه بود. چنین پروژه‌هایی می‌تواند در حوزهٔ اشتغال پایدار کمک‌کننده باشند. پروژهٔ آشوراده در دستورکار دولت‌های مختلف قرار گرفته، اما به سرانجام مطلوب نرسیده بود و با همت دولت سیزدهم و با کار جهادی بالاخره به سرانجام رسید. یادآور می‌شود: طی سفری که رئیس‌جمهوری در سال اول ریاست‌جمهوری‌اش به استان گلستان داشت، مقرر شد هرچه سریعتر این پروژه به مرحلهٔ عملیاتی شدن برسد که خوشبختانه در سفر دوم این مهم حاصل شد.»

 

او می‌گوید اهالی استان گلستان انتظار دارند در کنار طرح طبیعت‌گردی این جزیره با تمام ساختارهای سه‌گانهٔ مذکور از آموزش و پرورش گرفته تا بازسازی اردوگاه‌ها، نوسازی روستای آشوراده از سوی بنیاد مسکن، فضای ارتباطی مردم و احیای شیلات منطقه فراهم شود، اما توضیحی از وضعیت اهالی ساکنان پیشین روستای آشور ارائه نمی‌کند: «طرح طبیعت‌گردی که تصویب شد و محیط زیست هم پیگیر آن بود در کنار طرح گردشگری روستای آشوراده بوده است. برای اجرای طرح گردشگری آشوراده نیازمند همراهی و همکاری محیط زیست و مجموعهٔ محیط زیست‌های استانی و شهرستانی هستیم که این همگونی باید رخ دهد تا پاسخگوی مردم باشیم و مهم نیست این مسئله توسط کدام سازمان و نهادی به سرانجام برسد.»

 

اجرای بی‌نگرانی؟

گویی احیای جزیرهٔ آشوراده برای دولت معنایی غیر از بازگشت مردم به آن دارد.

«احمد تجری»، مدیرکل مناطق ویژهٔ گردشگری جزیرهٔ آشوراده که شاید به‌دلیل مسئولیت‌های پیشینش در استان گلستان به‌طور کامل در جریان جزئیات طرح مصوب از زمان تدوین تا تصویب و آنچه جزیره از سر گذرانده است قرار دارد، فکر می‌کند نگرانی از اجرای طرح بی‌دلیل است؛ چراکه هنوز اتفاقی نیفتاده است: «اصلاً قرار نیست علاوه‌بر آنچه پیشتر مصوب شده و به تأیید سازمان حفاظت محیط زیست نیز رسیده است، اقدامی در جزیره انجام شود.»

 

این گفته‌ها درحالی‌است که روزهای پایانی آذر، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان اعلام کرده بود که قرار است قلعهٔ روس‌ها در جزیره به موزه تبدیل شود. قلعه‌ای که حتی مطالعات آن در طرح مصوب نیز پیش‌بینی نشده بود و اتفاقاً یکی از انتقادات به طرح مصوب، نبود پیوست تاریخی و فرهنگی آن‌هم در منطقه‌ای تاریخی بود. باوجوداین، احمد تجری نگرانی‌ها را بی‌دلیل می‌داند. او اما از وضعیت اهالی چیزی نمی‌گوید و می‌گوید اقداماتی که مربوط به روستاست در حوزهٔ اختیارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان گلستان است: «براساس آنچه می‌دانم زمین‌هایی که امروز سند مالکیت داشته باشند یا اسنادی مبنی‌بر تأیید مالکیت مردم بر زمینی در جزیره وجود داشته باشد، به مردم برمی‌گردد. در غیراین‌صورت، اراضی در اختیار بنیاد مسکن انقلاب اسلامی قرار می‌گیرد.»

 

سکوت بنیاد

تماس با بنیاد مسکن انقلاب اسلامی گلستان بی‌نتیجه است. اما ورود بنیاد مسکن به روستای آشوراده و تغییر مالکیت شخصی به دولتی درحالی رقم می‌خورد که پیشتر دادستان کل استان گلستان از بازپس‌دهی اسناد ملکی به مردم آشور پس از ملغی شدن مالکیت منابع طبیعی بر این اراضی خبر داده بود. حالا اما موضوع حقوقی دیگری به میان آمده است: «چه کسی پیشتر زمینی به‌ازای زمینش از جزیره از دولت گرفته است؟»

مسئله‌ای که «محسن محمدی»، وکیلی که بر حوزهٔ املاک متمرکز است، بر آن تأکید می‌کند: «به این نکته توجه کنید که چالشی که امروز در آشوراده وجود دارد، مختص آشوراده نیست. بلکه در سراسر کشور، به‌ویژه در مناطقی که به هر دلیلی مردم گروهی با کمک یا دستور دولت کوچ می‌کنند، این مشکل وجود دارد. بستر بسیاری از سدهای ایران دچار این چالش است. در برخی مناطق سیل یا زلزله‌زده نیز این اتفاق می‌افتد.»

 

او توضیح می‌دهد که در مورد اراضی آشور یک واقعیت وجود دارد: «آن واقعیت این است که تعدادی از اهالی، اگر نگوییم همه، در زمان بالا آمدن آّب، زمینی را از دولت گرفته‌اند که به‌احتمال بسیار زیاد معاوضه بوده است. یا تحت شرایطی دولت به آنها وام یا زمینی داده است تا بتوانند دوباره زندگی‌شان را شروع کنند. طبیعتاً برای دولت نه امکان دارند و نه موضوعیت دارد که پلاک‌های خردی که همه تبدیل به واحدهای مسکونی شده‌اند را از مردم پس بگیرد، بگوید بیا زمین‌ات در جزیره را  بگیر و با هم بی‌حساب می‌شویم. بنابراین، اهالی‌ای که زمین دریافت کرده‌اند، باید به قرارداد واگذاری که در دههٔ ۷۰ به‌موجب آن مالک زمین دولت شدند، رجوع کنند. دوم اینکه دولت برای حل این مشکل نمی‌تواند سراغ راه‌حل‌های الزاماً حقوقی برود. بلکه باید به‌دنبال راه‌حل‌های اجتماعی برود. دو موضوع در میان است: یک، احساس تعلق اهلی به جزیره؛ دوم، انتفاع اقتصادی. این سؤال بزرگ مطرح است که اگر ما به‌ناچار از خانهٔ خود رانده شدیم و ترک کاشانه کردیم، حالا اگر دوباره رونقی در جزیره وجود دارد، براساس کدام قانون یا اخلاق از آن منع می‌شویم؟ دولت برای اقناع افکار عمومی هم علاوه‌بر رفع چالش‌های حقوقی، به پاسخ این سؤال‌ها نیاز دارد.»

 

اهالی چه می‌گویند؟

اهالی جزیره اما حالا کمتر حاضر به مصاحبه هستند. «سید»، یکی از اهالی، می‌گوید: «انگار اهالی را دور زده‌اند. همه فکر می‌کنند کلاه سرشان رفته. می‌گویند مردم، اما مردم ما هستیم. برای جزیره چه کسی مردم‌تر از ساکنانش. جوری می‌گویند زمین دادیم که انگار گزینهٔ دیگری وجود داشت و بااین‌حال آمدیم سراغ زمین دولت. تعداد زیادی از ساکنان جزیره همین حالا مرده‌اند. بسیاری از اسناد از دست رفته‌اند. خیلی‌ها حتی نمی‌توانند استشهاد جمع کنند. راهی که دولت می‌رود، منطقی نیست.»

 

به‌نظر می‌رسد طرح طبیعت‌گردی آشوراده فراموش شده و حتی طرح گردشگری آن نیز بلاتکلیف است و اهالی بلاتکلیف‌تر. دولت دوست دارد مدال افتخار توسعهٔ گردشگری در جزیره را به سینه بزند، اما از چالش‌هایی که دامنش را گرفته فرار کند و در قبال آن پاسخی ندهد. زمانی که طرح طبیعت‌گردی جزیره تدوین می‌شد و می‌رفت تا مجوزهای لازم را اخذ کند، انتقاد مهمی به آن وارد بود. اما در میان انبوه انتقادهای فعالان محیط زیستی، صدای این منتقدان گم شد: «طرح فاقد پیوست‌های لازم فرهنگی، اجتماعی و تاریخی است. از جزیره فقط محیط زیستش را می‌شناسند و ساحل کوچکش.» حالا به‌نظر می‌رسد همان انتقادهای نشنیده دارد دامن همه را می‌گیرد.