براساس پیش‌بینی «economy middle east» بخش گردشگری خاورمیانه پس از پایان پاندمی کرونا رونق گرفته و ورود گردشگران به خاورمیانه ۲۰ درصد افزایش پیدا کرده است. آنها همچنین پیش‌بینی کرده‌ بودند که درآمد گردشگری این منطقه در پایان ۲۰۲۳ به ۱.۴ تریلیون دلار هم برسد و ۵۶ درصد از کل گردشگران جهان در خاورمیانه حضور داشته باشند.

هریک از کشورهای این منطقه جاذبه‌های منحصربه‌فرد، میراث فرهنگی و مناظر طبیعی خاصی دارند که می‌تواند برای گردشگران دیگر قاره‌ها جذابیت‌هایی داشته باشد، از جمله ترکیه که پیش‌از‌این هم یکی از محبوب‌ترین مقاصد گردشگری در خاورمیانه بود؛ زیرا ترکیبی از فرهنگ‌های شرقی و غربی، ساحل دریایی، خرابه‌های باستانی و استانبول تاریخی را دارد و سالانه میلیون‌ها بازدیدکننده از اروپا و خاورمیانه به این کشور سفر می‌کنند.

عربستان سعودی هم در سال گذشتهٔ میلادی سبقت عجیبی در گردشگری داشت و به رتبهٔ دوم بعد از ترکیه رسید. تعداد گردشگران در عربستان در نیمهٔ اول ۲۰۲۳ شاهد افزایش ۱۴۲ درصدی بود، به‌طوری‌که ۱۴.۲ میلیون بازدیدکننده به این کشور سفر کردند و ۱۳۲ درصد افزایش هزینه توسط مسافران ورودی در همان دوره با ۸۶.۹ میلیارد ثبت شد. عربستانی‌ها پیش‌ازاین با وجود دو شهر مکه و مدینه همواره روی گردشگری مذهبی تمرکز داشتند، اما حالا در حال تنوع بخشیدن به پیشنهادهای گردشگری خود هستند.

این کشور برنامهٔ جامعی برای تنوع بخشیدن به اقتصاد و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی آغاز کرده که گردشگری محور اصلی این استراتژی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد عربستان اقداماتی از جمله کاهش محدودیت‌های صدور ویزا، توسعهٔ زیرساخت‌های گردشگری، حفظ اماکن تاریخی، ترویج رویدادهای فرهنگی و … را برای توسعهٔ گردشگری به‌شدت مورد توجه قرار داده است. علاوه‌بر این دو کشور، امارات متحدهٔ عربی هم‌اکنون یک مرکز گردشگری جهانی در خاورمیانه است. مراکز خرید لوکس، معماری مدرن و جاذبه‌‌های تفریحی این کشور جای خود را در سطح جهانی باز کرده است. این کشور سرمایه‌گذاری زیادی در ایجاد زیرساخت‌های گردشگری از جمله پارک‌های موضوعی، هتل‌ها و مراکز فرهنگی انجام داده است.

یک اتفاق عجیب در خاورمیانه

حالا اما گردشگری خاورمیانه فقط ترکیه، عربستان یا امارات نیست و آذربایجانی‌ها هم به‌دنبال توسعهٔ صنعت گردشگری خود هستند. باکو، پایتخت این کشور که با معماری مدرن و باستانی محصور شده، به‌همراه سایر اماکن تاریخی مهمترین ظرفیت‌های این کشور برای توسعه گردشگری است. عراقی‌ها هم با وجود چالش‌های امنیتی و زیرساختی اما درحال هموار کردن مسیر خود هستند. مکان‌های باستانی این کشور از جمله «بابل»، «اور» و اماکن مذهبی برای مسلمانان شیعه ظرفیت‌هایی است که می‌تواند پای گردشگران خاورمیانه را به این منطقه بیشتر باز کند. عمانی‌ها هم طیف متنوعی از جاذبه‌ها از جمله سواحل بکر، مناظر کوهستانی و معماری سنتی را دارند که به‌خوبی هم از آنها محافظت کرده‌اند و حالا توجه آنها به جذب گردشگر برای بهره‌برداری از این جاذبه‌هاست. قطری‌ها هم با برگزاری جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ نیمی از مسیر توسعهٔ گردشگری را پیش رفتند و خود را به‌عنوان مقصد سفر لوکس معرفی کردند. شاید باور کردنش سخت باشد که حتی پاکستان هم در سال میلادی گذشته یکی از بهترین عملکرد‌ها را در گردشگری ثبت کرده است. براساس اعلام «بارومتر جهانی گردشگری» که از سوی سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل متحد منتشر شده است، پاکستان در ۹ ماه اول ۲۰۲۳ بهترین مقصد گردشگری از نظر گردشگری بوده و این کشور افزایش ۱۱۵ درصدی ورود گردشگران خارجی را نسبت به سال قبل تجربه کرده است.

الگوهای موفق برای ایران

در دل همهٔ این کشورها، ایران که همهٔ ظرفیت‌ها را یکجا در دل خود جای داده، اما عوامل مختلفی باعث شده است که طی سال‌های اخیر نتواند سهم چندانی از گردشگری خاورمیانه داشته باشند. البته ایران در ۲۰۱۹ تحت‌تأثیر افزایش نرخ دلار و سایر ارزها، جزو ارزان‌ترین کشورها برای سفرهای توریستی قرار گرفت و همین امر در اشتیاق گردشگران خارجی برای سفر به ایران بسیار تأثیرگذار بود؛ اما درست در ابتدای سال ۲۰۲۰ میلادی که ویروس کووید۱۹ در سراسر جهان شیوع پیدا کرد، گردشگری ایران همچون سایر کشورها بیشترین سقوط را تجربه کرد. در ادامه نیز روند تحریم‌ها و افزایش آن در دوران ریاست‌جمهوری «دونالد ترامپ» تا حد زیادی به بحران گردشگری در ایران اضافه کرد.

در حال حاضر ایران همچنان از فقدان برنامه‌ریزی منظم، زیرساخت‌های مناسب گردشگری، توان ترابری زمینی و هوایی، فقدان آموزش کافی و بحران سرمایه‌گذاری در این صنعت رنج می‌برد و هنوز نتوانسته صنعت گردشگری خود را از زیر آوار کرونا بیرون بکشد؛ آن‌هم درحالی‌که ایران دارای میراث تاریخی و فرهنگی غنی از جمله محوطه‌های باستانی، شگفتی‌های معماری و مناظر متنوع است.

در این باره کارشناسان معتقدند که چند الگوی موفق برای ایران وجود دارد که می‌تواند از آنها برای تقویت بخش گردشگری خود بهره بگیرد. اولین کشور، امارات است که با موفقیت از موقعیت استراتژیک، زیرساخت‌های مدرن، جاذبه‌های متنوع و خدمات مهمان‌‌نوازی با کیفیت بالا استفاده کرد تا خود را به‌عنوان یک مقصد برتر برای گردشگری و سفرهای لوکس مطرح کند. ایران هم می‌تواند از رویکرد امارات برای توسعهٔ زیرساخت‌های گردشگری در کلاس جهانی، ارتقای مکان‌های فرهنگی و میراث فرهنگی و سرمایه‌گذاری در ارائه‌های گردشگری لوکس و ماجراجویی تجربه بگیرد.

دومین کشور هم ترکیه است که جنب‌وجوش گردشگری‌اش را در خرابه‌های باستانی و شهرهایش رقم زده. ایران هم می‌تواند به تأکید ترکیه بر حفظ میراث فرهنگی، ترویج محصولات متنوع گردشگری (مانند استراحتگاه‌های ساحلی، مکان‌های تاریخی و گردشگری ماجراجویی) همچنین استراتژی‌های بازاریابی مؤثر برای جذب بازدیدکنندگان بین‌المللی توجه کند.

برنامه‌ریزی عمانی‌ها برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های زیست‌بوم از جمله کوه‌های ناهموار و مناظر بیابانی هم برای ایران مناسب است، چون دقیقاً همین ظرفیت در ایران فراهم است.

چرا گردشگری خاورمیانه برای ایران مهم است؟

توجه ایران به توسعهٔ گردشگری از این زاویه اهمیت دارد که براساس پیش‌بینی وب‌سایت «academic.oup.com» آیندهٔ سفر به خاورمیانه روند صعودی خواهد داشت. سازمان تجارت جهانی هم می‌گوید باوجود چالش‌های اقتصادی و نبود اطمینان ناشی از تنش‌ها و درگیری‌های ژئوپلیتیکی در این زمینه، گردشگری بین‌المللی در خاورمیانه در مسیر بهبودی و روند صعودی نسبت به دوران قبل از پاندمی کروناست و احتمالاً در ۲۰۲۴ نیز همین وضعیت برقرار خواهد بود. این درحالی‌است که پس از جنگ رژیم اشغال و حماس در منطقهٔ غزه، گردشگران به‌سرعت در حال تغییر مسیر خود به دیگر کشورهای خاورمیانه هستند و گردشگری خود به اسرائیل را متوقف کرده‌اند.

«تری دیل»، مدیرعامل انجمن اپراتورهای تور ایالات‌ متحده نیز چندی پیش در جریان کنفرانس سالانه این سازمان که هیئت‌های گردشگری مصر، اردن و عربستان را به‌عنوان برخی از حامیان مالی خود داشت، به این نکته اشاره و عنوان کرده بود که «این کشورها در حال حاضر امن هستند و ما به‌عنوان رهبران صنعت، باید اولین کسانی باشیم که به خاورمیانه سفر می‌کنیم.»

از سوی دیگر نتایج مطالعات و تکمیل پرسشنامه از گردشگران حاکی از علاقه‌مندی آنها به توسعهٔ پایدار در گردشگری است و کشورهای خاورمیانه از جمله ایران باید به این حوزه توجه جدی داشته باشند. این تحقیقات نشان می‌دهد در مقوله‌هایی از جمله حفاظت از محیط زیست، حفظ فرهنگ، مزایای اقتصادی گردشگری برای جوامع محلی، مسئولیت اجتماعی و … چهار برابر بیشتر احتمال دارد که گردشگران جنبه‌های پایداری را هنگام انتخاب یک مقصد تعطیلات «بسیار مهم» در نظر بگیرند.

همچنین هفت برابر بیشتر احتمال دارد که یک مقصد تعطیلات را با توجه به ملاحظات پایداری به دیگران توصیه کنند. ۱.۶ برابر هم گردشگران بیشتر مایل به حضور و صرف هزینه در مناطقی هستند که گردشگری پایدار را نظر کرده‌اند. در این باره «آلفیو برناردینی»، مدیرکل یک هتل گردشگری در امارات، می‌گوید: «اهمیت توسعهٔ پایدار در گردشگری در بین مسافران را نمی‌توان دست‌کم گرفت. ما روند روبه‌رشدی را مشاهده کرده‌ایم که مسافران هنگام انتخاب محل اقامت و مقصد، جنبه‌های پایداری را به‌عنوان عوامل کلیدی در نظر می‌گیرند. بسیاری از مهمانان ما از تلاش‌های ما برای پایداری قدردانی می‌کنند و فعالانه به‌دنبال هتل‌هایی با استانداردهای پایداری قوی هستند. این توجه را به بهبود مستمر و ارائهٔ گزینه‌های پایدارتر برای برآورده کردن انتظارات آنها سوق می‌دهد و درک می‌کنیم که طبیعت در قلب تجربهٔ گردشگری است.

***

از ایران به‌عنوان ۱۰ کشور جذاب برای سفر و گردشگری یاد می‌شود، اما کارشناسان گردشگری کشور می‌گویند صنعت گردشگری هنوز اولویت اقتصادی در نظام برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری کشور نیست؛ هنوز هم تصمیمی برای گسترش جذب گردشگر خارجی وجود ندارد. کشورهای همسایهٔ ایران از جمله ترکیه توانست با صنعت گردشگری جلوی توسعهٔ اقتصاد نفتی قرار بگیرد و دو برابر درآمد نفتی ایران از گردشگری درآمد دارد، در‌حالی‌که صنعت گردشگری ایران می‌تواند پنج برابر گردشگری ترکیه درآمد داشته باشد؛ چون جاذبه‌های باستانی ایران در شهرهای شیراز، اصفهان، یزد، کرمان و کاشان هوش از سر گردشگر می‌برد که فراهم شدن این ظرفیت منوط به برنامه‌ریزی مشابه دیگر کشورهای خاورمیانه است.