در حالی که گروهی از باستان‌شناسان، پرورش زعفران را به 600 سال پیش از میلاد و در باغ‌های معلق بابل نسبت می‌دهند و برخی دیگر نشانه‌هایی از وجود آن را در منطقهٔ زاگرس و مربوط به حدود ۱۴ هزار سال پیش یافته‌اند، اما همچنان محل اولیهٔ رویش این گونهٔ گیاهی ارزشمند در فلات ایران مورد بحث است. لمس ردپای زعفران از منظومهٔ ایلیاد اثر هومر تا معاملات بازرگانان فنیقی و از نسخه‌های درمانی بقراط تا دیوارنگاره‌های عصر برنز، نشان‌دهنده حضور پررنگ آن در فرهنگ بسیاری از کشورها است. اما در میان انبوهی از قصه‌ها، افسانه‌ها و حقایق علمی، پهنهٔ خراسان به عنوان بزرگترین تولیدکنندهٔ و با کیفیت‌ترین زعفران در دنیا شناخته شده‌است. به گونه‌ای که کشت زعفران در روستای سنوی گناباد در نظام جیاس به ثبت جهانی رسید.

 

نظام‌های میراث کشاورزی مهم جهانی که با نام اختصاری جیاس (GIAHS) در سال ۲۰۰۲ از سوی سازمان فائو (FAO) مطرح شد، مختص سیستم‌های کشاورزی است که ریشه در هویت فرهنگی یک کشور داشته، به مدیریت پایدار منابع‌ و تنوع زیستی کمک کرده‌ و با هدف تامین امنیت غذایی مردم در سازگاری کامل با اکوسیستم منطقه طراحی شده‌ است.۱ پنج معیار اصلی محیط زیستی، معیشتی، فناوری، فرهنگی و گردشگری در انتخاب یک نظام کشاورزی از سوی این نهاد بین‌المللی نقش مهمی ایفا می‌کنند که البته در این جستار به نمود بیرونی تاثیرات فرهنگی زعفران در جغرافیای شرقی ایران، پرداخته شده است.

 

با توجه به قدمت کشت زعفران در ایران‌، زراعت این گل به دلیل انتقال شیوه‌های سنتی در طول نسل‌ها و استفاده پایدار از منابع طبیعی، به میراث کشاورزی تبدیل شده‌است. اما این میراث فقط به دانش کشاورزی محدود نمی‌شود و تاثیر زعفران را می‌توان در پیوندهای اجتماعی، اقتصاد، هنر و خوراک‌شناسی مشاهده کرد.

 

از نقطه نظر اجتماعی، در فصل برداشت که از اواسط مهرماه آغاز می‌گردد و تا اواسط آذرماه ادامه دارد، بازارهای گل، مکان‌های متمرکز خرید و فروش گل زعفران هستند که شکل‌گیری روابط اجتماعی حول این محصول کشاورزی مشترک را نشان می‌دهند. همچنین در گرگ‌ومیش صبحگاهی، دیدن زنان و مردان با هر سن و توان در دشت‌های سراسر بنفش خراسان، تصویری متداول است. کشاورزانی که گه‌گاه به مزارع همسایگان کمک می‌کنند و بدین ترتیب معنای یاریگری نه تنها در برداشت محصول بلکه در پَر کردن گل در میان جمع‌های زنانه، جلوه واضحی دارد.

 

از منظر کارکردهای هنری، گلبرگ‌های خشک گیاه زعفران در ترکیب با نیل، به منظور رنگ‌آمیزی پارچه‌های پنبه‌ای و یا ابریشمی و برای تولید رنگ سبز، در بخش‌های محدودی از خراسان‌جنوبی کاربرد دارد. همچنین اشعار مربوط به زعفران در آوازهای دوتارنوازان خراسان را نمی‌توان نادیده گرفت و نیز در برخی از پرده‌های گلدوزی شده قدیمی که با هنر خطهٔ خراسان گره خورده است، طرح گل زعفران دیده می‌شود.

 

توجه به این نکته لازم است که با برشمردن تمامی این موارد و با وجود درک اصالت این میراث اما همچنان زعفران نتوانسته تاثیر معناداری مانند گلاب در گردشگری کشاورزی برجای بگذارد. بر اساس تجربه شخصی نویسنده، عواملی مانند دوری مزارع از پایتخت، تمرکزگرایی رسانه‌ای در تهران و به کار نبردن زعفران در بطن زندگی تمامی اقشار جامعه می‌تواند از دلایل توجه کمتر به گردشگری زعفران باشد.

 

زعفران از مهمترین کالاهای صادراتی ایران و گران‌ترین ادویه‌های جهان است و این درهم‌تنیدگی فرهنگی میان طلای سرخ و ساکنان شهرهای خراسان به تعریفی از سبک زندگی آنها بدل شده است. با این‌حال شهرهایی مانند Safranbolu در ترکیه و Saffron Walden در انگلستان، با اضافه کردن نام زعفران به شهرها و برگزاری جشنواره‌های آن، به معرفی و برندسازی جدی‌تری در جهان دست پیدا کرده‌اند. این در حالی است که زعفران به عنوان یک شاخص مهم فرهنگی می‌تواند اقلیم شرق ایران را به لحاظ گردشگری پایدار، غنای بیشتری ببخشد و میراث کشاورزی را نه تنها با رویکرد گردشگری کشاورزی بلکه با نگاهی هنرمندانه به جهان معرفی کند.