براساس گزارش سازمان جهانی گردشگری در سه‌ماهۀ ابتدایی سال جاری میلادی در مقایسه با مدت مشابه در ۲۰۱۹، قطر رشد ۱۷۷ درصد، آلبانی ۱۲۱ درصد، عربستان ۹۸ درصد، تانزانیا ۵۳ درصد، صربستان ۴۳ درصد، گواتمالا ۴۱ درصد و بلغارستان ۳۸ درصدی افزایش گردشگر ورودی را ثبت کرده‌اند. در این فهرست حتی نام کوراسائو (جزیره‌ای در کنار سواحل ونزوئلا) با رشد ۴۵ درصدی و جزایر تورکس و کایکوس واقع در دریای کارائیب با رشد ۴۲ درصدی هم دیده می‌شود؛ اما از ایران خبری نیست. این گزارش سهم ایران از گردشگری جهان در ۲۰۲۲ میلادی را هم معادل ۰.۴ درصد و از مجموع گردشگران ورودی خاورمیانه، حدود ۶ درصد اعلام کرده است. عجیب‌تر اینکه، با کاهش میل گردشگران اروپایی‌ برای سفر به ایران، متولیان این حوزه دلخوش به گردشگران چینی و روسی بودند؛ اما زمستان سال گذشته رئیس هیئت‌‌‌مدیرۀ جامعۀ تورگردانان در گفت‌وگو با ایلنا اعلام کرد: «ما بازارهای اروپا و آمریکای لاتین و… را نداریم و حالا هم با لغوشدن تورهای چینی‌ها و روسی‌ها برای سفر به ایران مواجه شده‌ایم.» اما چه شد که کشورهای نوظهور در ماراتن جذب گردشگر بهتر از ایران عمل کردند و چه عواملی عامل اختلال در تحقق سند ۲۰سالۀ گردشگری در کشور شد؟

 کشورهای نوظهور در عرصۀ گردشگری

چشم‌انداز جهانگردی جهانی همواره درحال تحول است و هرسال مقاصد جدیدی به‌عنوان کانون‌های محبوب ظاهر می‌شوند. این درحالی‌است‌که مسافران به‌دنبال تجربه‌های منحصربه‌فرد و ماجراجویی‌های بیشتر هستند؛ به‌همین‌دلیل، کشورهای نوظهور در عرصۀ گردشگری، این فرصت را در اختیار مسافران قرار می‌دهند و کشورهای مطرح هم با تدابیر و سیاست‌گذاری‌‌های جدید تداوم رونق گردشگری‌شان را حفظ می‌کنند. این درحالی‌است‌که کشورهای نوظهور مطابق با سلیقۀ گردشگران، توسعۀ زیرساخت‌های گردشگری را دنبال می‌کنند و در آستانۀ تبدیل‌شدن به نام‌های بزرگ بعدی در سفرهای جهانی هستند.

این کشور به‌خاطر گوریل‌های کوهستانی‌اش که در پارک ملی آتشفشان‌ها دیده می‌شوند و همچین خانۀ شامپانزه‌‌ها مشهور است. سریلانکا هم به‌دلیل عرصه‌های متنوع‌اش، از سواحل بکر و مزارع چای سرسبز گرفته تا معابد باستانی و سافاری حیات‌وحش، بین گردشگران محبوبیت پیدا کرده است. همسایۀ آسیایی ایران هم از بازار روبه‌رشد گردشگری عقب نمانده؛ آذربایجان، در تقاطع اروپای شرقی و آسیای غربی با ترکیبی از مدرنیته و سنت منطقه‌ای جذاب برای گردشگران شده است. بوتان هم به عنوان سرزمین اژدهای تندر شناخته می‌شود و به دلیل صومعه‌های خیره‌کننده، دزونگ‌های قلعه‌مانند (قلعه سیمتوخا) و تعهد به حفظ فرهنگ و محیط‌زیست، مورد توجه قرار گرفته است.

 سیاست‌های موفق

موفقیت مقاصد گردشگری نوظهور، اغلب نتیجۀ برنامه‌ریزی استراتژیک و سیاست‌گذاری مؤثر است. بخشی از این استراتژی در گردشگری گرجستان، آلبانی، ازبکستان، رواندا، سریلانکا، آذربایجان و بوتان با توسعۀ زیرساخت‌ها،‌ بازاریابی و تبلیغات، حفاظت از میراث‌فرهنگی،‌ گردشگری پایدار، ‌سهولت دسترسی،‌ ایمنی و امنیت و مشارکت عمومی و خصوصی رقم خورده است. در این کشورها سرمایه‌گذاری در حوزۀ حمل‌ونقل عمومی، ساخت مراکز اقامتی ارزان‌ و حتی هتل‌های لوکس قوت شده است. 

کمپین‌های بازاریابی بین‌المللی برای تبلیغ جاذبه‌های این کشورها همراه با افزایش حضور در فضای آنلاین و بستر فضای مجازی هم اهرم مهمی در این توسعه بوده‌اند. تمرکز بر گردشگری حیات‌وحش یکی دیگر از جاذبه‌هایی است که برخی از این کشورها در نظر گرفته‌اند و جوامع محلی را در این حوزه فعال کرده‌اند. ساده‌سازی مراحل صدور ویزا یا لغو ویزا برای برخی کشورها هم مسیر ورود به این کشورها را تسهیل کرده است.

 کشورهایی موفق در جذب گردشگر

نه‌تنها کشورهای نوظهور، که نزدیک به ۱۰ کشور هم در سه ماه ابتدایی ۲۰۲۴ شاهد افزایش ورود گردشگران بوده‌اند و الگوبرداری از سیاست‌های موفق آن‌ها قطعاً مورد تأیید بسیاری از کارشناسان این حوزه است.

ژاپنی‌ها معافیت‌های ویزایی را افزایش داده‌اند، مشارکت فعالی در کمپین‌های بازاریابی جهانی دارند و سرمایه‌گذاری‌های مستمرشان در زیرساخت‌ها و فناوری گردشگری قابل‌توجه است. اولویت یونانی‌ها در جذب گردشگران جهانی، توسعۀ امکانات گردشگری کروز (گردشگری آبی) است و بازاریابی تهاجمی در گردشگری خارج از فصل. اقدام جالب پرتغالی‌ها هم عبور از گردشگری سنتی خورشید و ساحل است. آن‌ها اکنون تنوع قابل‌توجهی در گردشگری سبز، ساحلی، سلامت، ورزشی، فرهنگی و تجاری دارند. ساده‌سازی مراحل دریافت ویزا هم در این کشور افزایش یافته است. در ترکیه هم اگرچه کاهش ارزش پولی آن‌ها باعث رقم‌خوردن سفرهای مقرون‌به‌صرفه برای گردشگران خارجی شده، اما آن‌ها رویکرد جدیدی برای توسعۀ زیرساخت‌های گردشگری سلامت و تندرستی‌ رقم زده‌اند. حضور آنلاین قوی و استراتژی‌های بازاریابی دیجیتال هم از جمله فاکتورهای به‌ثمرنشستن توسعۀ گردشگری در ویتنام است. آن‌ها محصولات متنوعی در گردشگری ماجراجویی، فرهنگی و آشپزی تبلیغ می‌کنند. 

مکزیک هم اگر تا همین چندی پیش به دلایل امنیتی جزو مناطق موردتوجه گردشگری نبود، اما کنون با افزایش ایمنی و اقدامات امنیتی در نقاط توریستی موردتوجه قرار گرفته. آن‌ها با میزبانی رویدادها و جشنواره‌های بین‌المللی مهم ظرفیت‌هایشان را برای گردشگری جهان به نمایش گذاشته‌اند. اماراتی‌ها هم با گردشگری لوکس و سطح بالا، رشد ورود گردشگر را ثبت کردند. در این کشور فناوری‌های نوآورانه و شیوه‌های هوشمند گردشگری مورد توجه مسافران قرار گرفته است. ظرفیت‌های اکتشافی باستان‌شناسی هم برای مصر فرصت جالبی را برای جذب گردشگران بین‌المللی رقم زده و با گردشگری باستان‌شناسی جدید در میراث چندهزارساله، آن‌ها هم جزو کشورهای مقصد گردشگران در ۲۰۲۴ بوده‌اند. مسیر عربستان در توسعۀ گردشگری هم حالا زبانزد جهان است و آن‌ها با عبور از سنت با توسعۀ پروژه‌های بزرگ گردشگری مانند NEOM و دریای سرخ، تنوع و توسعۀ جذابی در گردشگری رقم زده‌اند.

 هجمه‌های ناامنی و تحریم‌ها  

بخش قابل‌توجهی از این ظرفیت‌ها هم در ایران وجود دارد؛ از میراث‌فرهنگی غنی، مکان‌های تاریخی و مناظر طبیعی گرفته تا زیستگاه‌های متنوع حیات‌وحش، کویری و جنگلی و حتی گردشگری سلامت به لطف حوزۀ پزشکی بسیار قوی در کشور. بخشی از اقدامات هم محقق شده؛ از جمله تسهیل و لغو صدور روادید برای برخی کشورهای دنیا در دولت سیزدهم. براساس اعلام وزیر میراث، همین حالا هم نیمی از مردم دنیا می‌توانند هر ۶ ماه یک‌‌بار تا سقف ۱۵ روز بدون ویزا به ایران سفر کنند.

اما به تأکید کارشناسان از جمله عوامل مهم در کوچک‌شدن سبد گردشگری ایران، تحریم‌های سیاسی و اقتصادی است که منجربه محدودشدن توانایی سرمایه‌گذاران برای توسعۀ زیرساخت‌های گردشگری شده. تحریم‌ها تراکنش‌های مالی بین‌المللی را پیچیده و شرایط را برای گردشگران خارجی در استفاده از کارت‌های اعتباری و دسترسی به خدمات بانکی در ایران سخت کرده؛ درحالی‌که ایران جزو کشورهای امن برای گردشگران خارجی است، اما تصویر برخی رسانه‌ها از منطقه، اغلب بر درگیری و ناآرامی تأکید دارد که می‌تواند مسافران را دلسرد کند. این در حالی است که بسیاری از کشورها هم توصیه‌هایی برای سفر به ایران صادر کرده و همین مسئله هم باعث کاهش بیشتر گردشگران بالقوه شده است.

 این همۀ ماجرا نیست

به‌جز عوامل خارجی، نکتۀ مهم اینکه، زیرساخت‌ها هم در کشور فراهم نیست؛ ایران در مقایسه با مقاصد گردشگری توسعه‌یافته‌تر، زیرساخت‌های گردشگری مدرن محدودی‌تری دارد.

نکته‌ای که «اردشیر اروجی»، دبیرکل اسبق دفتر برنامه‌ریزی، آمار و اطلاعات سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور هم آن را تأیید کرده و به جهان صنعت گفته است: «ناوگان حمل‌و‌نقل کشور در بخش‌های اتوبوسرانی، قطار و هواپیما با مشکل مواجه است و این موارد از جمله زیرساخت‌های مهم گردشگری به شمار می‌روند. سیستم رزرواسیون برای قطارها موقتی است درحالی‌که باید به صورت دائم باز و در دسترس باشد. گردشگران باید بتوانند برای سه ماه آتی خود برنامه‌ریزی و بلیت تهیه کنند. دراین‌باره باید به سیستم‌های رزرواسیون جهانی هم متصل باشیم که این ظرفیت هم فراهم نیست.»

«مازیار شهمیری»، عضو هیئت‌مدیرۀ انجمن دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران هم چالش جدی دربارۀ موفق‌نبودن در گردشگری داخلی عنوان کرده و در توضیح بیشتر به «ترابران» گفته است: «در گردشگری داخلی هم از جنبۀ سازماندهی و اقتصادی دچار مشکل هستیم و خدمات حداقلی هم ارائه نمی‌شود. اگر نتوانسته باشیم برای مسافر ایرانی، زمینۀ یک مسافرت دلپذیر را فراهم کنیم، حتماً در جذب مسافر خارجی هم شکست می‌خوریم؛ زیرا این دو مانند بال‌های پرنده هستند. وقتی هنوز مسافران داخلی خودمان از بسیاری از خدمات گردشگری کشور راضی نیستند، من نمی‌دانم توریست خارجی چه‌طور می‌خواهد راضی باشد؟!»

قوانین لباس‌پوشیدن سخت‌گیرانه و هنجارهای اجتماعی ایران هم تا حدودی برخی از گردشگران را برای سفر به ایران دلسرد کرده؛ به‌ویژه اینکه گردشگران کشورهای غربی به محیط‌های آزادتری عادت‌کرده و همین مسئله هم به یکی از بهانه‌های برخی رسانه‌ها در تشدید ایران‌هراسی بدل شده است. موانعی که البته می‌تواند با تلاش‌های دیپلماتیک برای کاهش تحریم‌ها تا حدود زیادی بهبود  یافته و امکان توسعۀ گردشگری را فراهم کند.