گرچه گنج‌یابی‌ و حفاری‌های غیرمجاز از گذشته‌های دور همیشه مطرح بوده است و میراث فرهنگی ایران تجربه‌های تلخ زیادی در این زمینه دارد، از غارت غار هستیجان در استان مرکزی طی سال‌ها گرفته تا حفاری‌هایی که از خانه‌ها به مقصد شهر زیرزمینی سامن در شهر ملایر، از تقسیم اراضی تپه‌های جیرفت بعد از سیل و بیرون‌آمدن آثار تاریخی تا تخریب قلعۀ کرد در قزوین، اما چند سالی است که این‌ حفاری‌های غیرمجاز و غارت‌ها، شکل جدی‌تر و علنی‌ به خود گرفته و به فضای مجازی راه پیدا کرده؛ به‌طوری که وب‌سایت‌ها و صفحه‌های زیادی در فضای مجازی با ادعای گنج‌یابی، آموزش‌هایی در این زمینه ارائه می‌دهند و یا کلاهبردار از آب درمی‌آیند و یا به تخریب آثار باستانی و محوطه‌های تاریخی دامن می‌زنند.

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، در نشست خبری‌ای که روز یکشنبه (۲۱ مرداد) برگزار شد، به این موضوع اشاره کرد و با بیان اینکه کارگروه مبارزه با گنج‌یابی و حفاری‌های غیرمجاز با حضور متخصصان تشکیل شده است، گفت که برای مقابله با آثار مخرب فرونشست و بلایای طبیعی نیز، کارگروه ویژه‌ای تشکیل خواهد شد.

«مصطفی ده‌پهلوان» با بیان اینکه کارگروه مبارزه با گنج‌یابی و حفاری‌های غیرمجاز فقط مربوط به پژوهشگاه نیست و متخصصانی از دستگاه‌های مختلف گرد هم می‌آیند تا با هم‌اندیشی دربارۀ مهار فضای مجازی در حوزۀ گنج‌یابی به راهکار برسند، گفت: «ما می‌خواهیم دربارۀ علم باستان‌شناسی ایجاد حساسیت کنیم. باستان‌شناسی علم محض است و باید توجه ویژه‌ای به باستان‌شناسی داشته باشیم. محوریت این کارگروه، با انجمن علمی باستان‌شناسی کشور است و این کار باید با مشارکت مردم انجام شود.»

 پژوهشگاه توان اجرایی ندارد

شیوۀ برخورد با گنج‌یابان و متخلفان این حوزه و حتی فردی به نام «پوآرو» که علناً در حوزۀ گنج‌یابی فعالیت می‌کند، موضوع بعدی بود که در نشست مطرح شد و خبرنگاران دربارۀ آن پرس‌وجو کردند. رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، اما در پاسخ به این پرسش‌ها با تأکید بر اینکه وظایف پژوهشگاه این مسئله نیست، توضیح داد: «برای من هم سؤال است که چرا با فردی که با نام پوآرو فعالیت می‌کند، برخورد نمی‌شود؟ اینکه چرا با گنج‌یاب‌ها و حفارانی که در فضای مجازی با هویت مشخص درحال فعالیت هستند، هیچ برخوردی نمی‌شود و آن‌ها آزادانه و مکرر درحال پخش فیلم از حفاری‌ها و دادن نشانی کذب از گنجینه‌های توهمی هستند، به این برمی‌گردد که پژوهشگاه توان اجرایی ندارد تا به محاکم قضایی ورود کند و آن شخص یا اشخاص را که در فضای مجازی صفحۀ مشخص دارند، دستگیر کند؛ هرچند به‌شدت پیگیر این موضوع هستیم. به ما گفته شده است، پرونده‌ای با مصادیق مجرمانه‌ برای یکی از این اشخاص تهیه کنیم که این کار از عهدۀ ما بر می‌آید و انجام خواهیم داد. ده‌پهلوان تأکید کرد: «ما دربارۀ این موضوع شانه خالی نمی‌کنیم. درست است پژوهشگاه باید مطالبه‌گرانه و با حساسیت پیگیری کند، اما گنج‌یابی موضوعی نیست که پژوهشگاه به‌تنهایی دربارۀ آن بتواند اقدام کند. موضوع گنج‌یابی را به این سادگی از ذهن مردم نمی‌توان پاک کرد.»

فرونشست و اقدامات پژوهشگاه

موضوع بعدی طرح‌شده در نشست، فرونشست و بلایای طبیعی بود. فرونشست زمین یک موضوع گسترده در سطح جهانی و دغدغۀ مهم دراین‌باره، آسیبی است که برای بناهای تاریخی وجود دارد. ایران در میان پنج کشور اول جهان قرار دارد که هم بیشترین میانگین فرونشست و هم بیشترین وسعت مناطق تحت‌تأثیر این پدیده در آن رخ داده است.

اسفند سال گذشته، نتایج تحقیقات اساتید دانشگاه «کلرادو» و دانشگاه تکنولوژی «هامبورگ»، نشان داد حدود ۱۲ میلیون کیلومترمربع از زمین‌های جهانی، تحت‌تأثیر نرخ‌های قابل‌توجه فرونشست قرار دارند و پنج کشور فیلیپین، ایران، کاستاریکا، اندونزی و ازبکستان، بیشترین میانگین فرونشست و پنج کشور چین، اندونزی، ایران، هند و پاکستان، بیشترین وسعت مناطق تحت‌تأثیر فرونشست را دارند.

وب‌سایت «scientiairanica» هم در مقاله‌ای با عنوان «مطالعۀ فرونشست زمین در اطراف شهر شیراز» اعلام کرد، در مقیاس جهانی فرونشست زمین در دشت‌های استان فارس قابل‌توجه و منجر به آسیب‌های متعدد به‌ویژه دربارۀ آثار تاریخی این منطقه است. این آسیب هم به‌وسیلۀ عواملی مانند برداشت‌های کنترل‌نشده از چاه‌های حفاری عمیق، زمین‌لرزه‌ها و شرایط زمین‌شناسی تشدید می‌شود.

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، دراین‌باره با بیان اینکه فرونشست ربطی به وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری  ندارد،‌ توضیح داد:‌ «این مسئله مربوط به دستگاه‌های دیگر است. در دشت مرودشت، عمق چاه‌ها برای تأمین آب مزارع به ۲۰۰ متر رسیده و روستاهای زیادی برنج‌کاری می‌کنند و بحران فرونشست در آن منطقه (تخت‌جمشید و نقش‌رستم را در بر گرفته)، روزبه‌روز تشدید می‌شود. به‌همین منظور، کارگروهی با حضور متخصصان تشکیل شده که ممکن است در هفته‌های آینده، اولین نشست آن برگزار شود؛ این متخصصان از نهادهای مرتبط دعوت می‌شوند.» ده‌پهلوان افزود: «اگر می‌گویم فرونشست به ما ربطی ندارد، منظورم بخش مدیریت منابع آبی بود، وگرنه بررسی و مطالعۀ وضعیت آن در محوطه‌ها و بناهای تاریخی، به حوزۀ ما مربوط می‌شود که به آن فکر می‌کنیم تا طرح‌های پژوهشی داشته باشیم.»

 راه‌اندازی آزمایشگاه نوین

مهم‌ترین مواردی که از نگاه رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری باید در دولت جدید پیگیری شود، سروسامان‌دادن به آزمایشگاه زیست‌‌باستان‌شناسی و بایگانی خوب برای بقایای زیستی در کشور بود. او همچنین با بیان اینکه امروز قرائت‌های نادرستی به نام پژوهشگاه، وزارتخانه و دانشگاه وجود دارد، تصریح کرد: «خیلی وقت‌ها دیده می‌شود از دانشگاهیان به‌عنوان میهمان خارجی یاد می‌شود؛ این نگاه دوقطبی و چندقطبی، آسیب بزرگی در حفاظت و صیانت از میراث فرهنگی است. همۀ ما سربازان میراث فرهنگی هستیم و باید تمام تلاشمان را برای حفاظت از میراث فرهنگی داشته باشیم.»

او همچنین با بیان اینکه پژوهشگاه مجاز نیست در روش‌های اجرایی مرمت ورود کند، ادامه داد: «در این حوزه مشکلات زیادی داریم؛ از جمله فرسودگی تجهیزات آزمایشگاهی که در تلاشیم آزمایشگاه جدیدی را راه‌اندازی کنیم. در این مسیر قدری موفق بودیم و قدری ناموفق.»

ده‌پهلوان دربارۀ جابه‌جایی پژوهشگاه نیز توضیح داد: «پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری قرار نیست جابه‌جا شود و برداشت نادرستی احتمالاً از مصاحبه‌های ما شده است. ما در صدد راه‌اندازی و ساماندهی آزمایشگاهی نوین و آرشیو بقایای زیستی هستیم که طبق قول وزیر، اقدامات اولیه برای آن انجام شده است. همچنین هوشمندسازی فعالیت‌های پژوهشی و شبکه‌سازی علمی و سازمانی در حوزۀ پژوهش، دو برنامۀ دیگر پژوهشگاه است.» رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، همچنین از ارائۀ دستورالعمل پیوست باستان‌شناسی به پروژه‌های عمرانی به‌صورت آیین‌نامه به دولت خبر داد و افزود: «این طرح این هفته در کمیسیون‌های دولت طرح می‌شود. این دستورالعمل الزام برنامه‌های چهارم و ششم بوده است.»