پاپیه‌ماشه یک کلمهٔ فرانسوی است که از ترکیب پاپیه به‌معنای کاغذ و ماشه به‌معنای مچاله کردن درست شده است. هنری که با کاغذ فشرده خودش را نشان می‌دهد. پاپیه‌ماشه معمولاً اشیایی مقوایی هستند که سطح آنها با تزئین و لاک مخصوص پوشیده می‌شود.

هنر پاپیه‌ماشه به زبان ساده

پاپیه‌ماشه (papier-mâché) یکی از رشته‌های صنایع‌دستی است که هنرمند در آن از کاغذهای باطله، سریشم چسب و آب و ابزاری چون سنباده، منگنه، روغن برزک، لاک، قیچی، ابزار مهره‌کشی، قالب محصولات مختلفی را تولید می‌کند. این رشته در سال ۱۳۹۱ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسید. پس از آشنایی با ساخت مقوا بود که هنرمندان، ذوق و مهارت خویش را در زمینهٔ ساخت و پرداخت جلدهای روغنی، قلمدان، صندوقچه جواهرات، قاب آینه و رحل قرآن به‌کار گرفتند. از آثار تزئینی کوچک و بسیار ظریف گرفته تا وسایل بزرگتری مانند طاقچه و میز و قلمدان، صندوقچهٔ جواهرات، شکلات‌خوری و قاب آینه محصولاتی هستند که از پاپیه‌ماشه تولید می‌شود.

پاپیه‌ماشه در آینهٔ تاریخ

از اواخر دوره‌ٔ تیموری (قرن هشتم ه.ق) هنرمندان صحاف جلدهایی درست کردند که برپایهٔ کاغذ فشرده یا همان مقوا شکل می‌گرفت و با نقاشی‌های ایرانی تزئین می‌شد. این کار در پایان با لایه‌های متعدد ماده‌ای لاک‌‌مانند به‌نام «روغن کمان» پوشانده می‌شد. واژهٔ فارسی لاک و معادل انگلیسی آن Lacquer هر دو از ریشهٔ هندی لاخ مشتق شده‌اند. «حسن عمید» در فرهنگ خود، آن را به‌نوعی صمغ تعبیر می‌کند که از سرشاخهٔ برخی درختان می‌تراود و منعقد می‌شود. هنرهای لاکی ایرانی در دورهٔ اسلامی، ارتباط تنگاتنگی با صنعت قلمدان‌سازی ایرانی دارد که در آن با روی هم چسباندن لایه‌های کاغذ، محفظهٔ کوچکی برای نگهداری و حمل ابزار کتابت به‌نام قلمدان تهیه می‌شد و روی آن را طرح و در پایان با روغن کمان جلا می‌‌زدند. 

بااین‌حال، هنر جلدسازی و قلمدان‌سازی و جعبه‌سازی ایران شباهت زیاد به هنر نقاشی زیرلاکی چینی‌ها دارد. اشیای به‌دست‌آمده از پاپیه‌ماشه که باقیمانده از دوران سلسلهٔ «هان» در چین است، نشان از قدمت این هنر دارد که درواقع به قدمت اختراع خود کاغذ است. اشیا و ابزاری از قبیل کلاه‌های تشریفاتی، نظامی و همچنین درپوش ظرف‌های کشف‌شده متعلق به سلسلهٔ «هان» از ماده‌ای به‌عنوان پاپیه‌ماشه ساخته شده است.

در کتاب «آشنایی با چند اثر بدیع از هنرمندان جلدساز ایرانی» آمده است در کشور روسیه نیز این هنر بسیار معمول بوده و در سرزمین ایران به احتمال زیاد این شیوه از شهر هرات آغاز شده است. مطالعات پژوهشگران دربارهٔ جلدهای لاکی اواخر سدهٔ پانزدهم میلادی نشان می‌دهد دربار «سلطان‌حسین‌میرزا» در هرات در توسعه‌ٔ اولیهٔ این هنر نقش بسزایی داشته است.

خاستگاه هنر پاپیه‌ماشه

این هنر در اصفهان، یزد، آذربایجان، کاشان، تهران و قزوین رواج داشت که در این میان، شهرهای قزوین و اصفهان مراکز عمدهٔ تولید محصولات پاپیه‌ماشه بودند. در عصر قاجار و اوایل دورهٔ پهلوی، بخش وسیعی از بازار تهران در حوالی «مسجد امام» و نیز سرتاسر بازار حلبی‌سازهای فعلی را کارگاه‌های قلمدان‌سازی تشکیل می‌داد و محصولات تولیدی آنها ضمن تأمین احتیاجات داخلی به خارج از کشور نیز صادر می‌شد.

در کتاب «قزوین در گذرگاه هنر» این‌طور می‌خوانیم که «قدیمی‌ترین قلمدان‌های ایرانی مربوط به قرون اولیهٔ اسلامی است. قزوین از عهد پادشاهی شاه تهماسب صفوی تا اواخر دورهٔ قاجاریه یکی از مراکز مهم تولید آن بوده است.» سیر نزولی این هنر از اواخر دورهٔ سلطنت مظفرالدین‌شاه شروع شده؛ زمانی که عکس‌برگردان‌های زیادی از فرنگ وارد کشورمان شد و از همین تاریخ بود که کار نقاشان قلمدان از رونق افتاد و به صنعت قلمدان‌سازی لطمهٔ جبران‌ناپذیری وارد شد. در پی آن نقاشان از گردونه تولید خارج شدند؛ زیرا قلمدان‌ساز به‌راحتی می‌توانست عکس‌برگردان‌ها را بر روی قلمدان منتقل کند.

کاربرد پاپیه‌ماشه چیست؟

بعد از اینکه تولید قلمدان به روش پاپیه‌ماشه در محاق فراموشی رفت، پاپیه‌ماشه‌سازان با تهیه و تولید وسایل مصرفی از جمله رحل قرآن، قاب آینه، جلد آلبوم، جاپاکتی، قاب عکس، قوطی انواع پودرها، جعبهٔ جواهر و جلد کتاب توانستند تا حدودی این هنر را زنده نگه‌دارند. در حال حاضر در شهرهایی چون اصفهان همچنان به این هنر پرداخته می‌شود. «سید احمد عقیلی»، تنها استادکار پاپیه‌ماشهٔ استان و یکی از معدود نگارگران مکتب نگارگری قزوین که سال‌های سال عمر خود را صرف زنده نگه‌داشتن این هنر کرده، این روزها خانه‌نشین شده است و رموز این هنر را در سینه دارد. 

هرچند این هنرمند قزوینی با تغییر قالب‌ها به جعبه‌های جواهر، قاب آینه و سایر موارد کاربردی‌تر رو آورده است، ولی هنوز گمان دارد که بازار با هنرهای اصیل بیگانه است و با توجه به مهارت‌های پیچیده‌ای که در این هنر به‌کار گرفته می‌شود، قیمت‌ها هنوز برای مشتری سنگین است. به‌گفتهٔ عقیلی، برای آفرینش یک اثر پاپیه‌ماشه باید مجموعه‌ای از هنرها را به حد والا بلد بود و هنرمند باید نقاشی ایرانی، هنر تذهیب، تشعیر، ترلینگ کشی، مینیاتور، آشنایی با ترکیب مواد و خمیر کاغذ، سنباده‌زنی، ترکیبات لاکی، صحافی و چندین فن و صنعت دیگر را به‌نحو احسن بداند.

فوت‌وفن یک هنر

برای ساخت پاپیه‌ماشه، نخست خمیر کاغذ را به مدت چهار تا پنج هفته در آب غوطه‌ور نگه می‌دارند و سپس آن را از آب خارج، خشک و در قالبی سنگی به‌نام «کانز» خرد و این مخلوط را به چسب آغشته می‌کنند. پس از مدتی که از آغشته شدن خمیر با چسب گذشت، خمیر کاغذ را به‌دقت در قالب‌ موردنظر می‌ریزند یا با دست به‌شکل دلخواه درمی‌آورند. در زمانی که هنوز خمیر کمی مرطوب است، آن را برش می‌دهند و از قالب بیرون می‌آورند. شکلی که به این شیوه ساخته می‌شود «قالب» نام دارد. سپس قالب را با سمباده صاف می‌کنند و شکل نهایی را می‌سازند. سپس با پوشش لاک و سپس با پودر گچ و آب آن را می‌پوشانند. بعد از مدتی که حجم خشک شد، آن را به نقاش می‌سپارند تا آن را رنگ کند. هنرمندان نقش‌ها را با دست آزاد و بااستفاده از برس‌ها و قلموهای نوک‌تیز روی پاپیه‌ماشه می‌زنند. رنگ‌های استفاده‌شده برای این کار طبیعی هستند و ظاهری براق به اثر می‌بخشند. 

از رنگ‌های گران‌قیمت مانند طلا برای ایجاد طرح‌های پیچیده و دقیق با جزئیات فراوان و شگفت‌انگیز استفاده می‌شود. نقاشی پاپیه‌ماشه فرایندی پرزحمت است که بسیار کند پیش می‌رود. این مرحله است که حجم ساخته‌شده را به یک وسیلهٔ تزئینی جذاب و گران‌قیمت تبدیل می‌کند. مرحلهٔ نهایی تولید محصولات پاپیه‌ماشه شامل افزودن یک لایهٔ دیگر لاک روی حجم یا شیء برای بهبود شکل ظاهری آن و افزودن پوشش محافظتی به آن است. یکی از طرح‌های معروف و پرطرفدار پاپیه‌ماشه طرحی است به‌نام «هزاره» که نمایشگر هزار گل است. نقش دیگری که به آن «گل در گل» یا «برگ چینار» می‌گویند نیز نوعی از نقش هزاره است. نقوش پیچیدهٔ پاپیه‌ماشه بسیار چشم‌نواز هستند. سبک «اسلیمی» نیز شامل طرح‌های غنی است که از خطوط ظریف کشیده‌شده با رنگ طلایی بر روی یک سطح تیره تشکیل شده است و در طول تاریخ شاهکارهای بسیاری به این سبک به وجود آمده‌اند که ریشه در فرهنگ غنی هنرمندان پاپیه‌ماشه دارد.