چشم‌انداز گردشگری عربستان برای جذب سالانه صد میلیون بازدیدکننده تا ۲۰۳۰ میلادی از آوریل ۲۰۱۶ آغاز شد. طی این مدت آنها با تمرکز و سرمایه‌گذاری بر توسعهٔ زیرساخت‌ها، ارتقای مکان‌های میراث‌ فرهنگی و جذب بازدیدکنندگان بین‌المللی روی ریل توسعهٔ گردشگری قرار گرفته‌اند. کاهش محدودیت‌های ویزا، ساخت فرودگاه‌های جدید، افزایش زیرساخت‌های گردشگری، استراحتگاه‌های مجلل، مجتمع‌های تفریحی، بهبود شبکهٔ حمل‌ونقل، ترویج رویدادهای فرهنگی برای جذب گردشگران همچنین افتتاح جاذبه‌های جدید مانند پروژهٔ دریای سرخ و NEOM (یک شهر آینده‌نگر که از صفر ساخته شده) پیشرفت چشمگیری در توسعهٔ بخش گردشگری این کشور رقم زده است.

NEOM شهری ۵۰۰ میلیارد دلاری در منطقهٔ شمال‌غربی عربستان است که فناوری‌های هوشمند و انرژی‌های تجدیدپذیر را در خود جای داده است. از جمله جاذبه‌های این شهر خطی به‌نام The Line است که با تمرکز بر زندگی پایدار بدون خودرو احداث شده است. پروژهٔ دریای سرخ نیز توسعهٔ گردشگری لوکس در امتداد ساحل دریای سرخ است و بیش از ۹۰ جزیره را در بر می‌گیرد. هدف این پروژه نیز ترکیب گردشگری سطح بالا با حفظ محیط‌زیست است. از دیگر اقدامات دولت عربستان تمرکز بر تبدیل شهر باستانی «الاولا» به یک مقصد فرهنگی و میراث جهانی است؛ شهری پر از موزه‌ها، استراحتگاه‌ها و مکان‌های تاریخی.

 موانع تحقق چشم‌انداز گردشگری عربستان

تا همین حالا هم میزبانی رویدادهای مهمی از جمله گران‌ترین مسابقهٔ اسب‌سواری جهان، جشنواره‌های موسیقی، مسابقهٔ فرمول E و رالی داکار تا حدودی پتانسیل گردشگری این منطقه را به نمایش گذاشته است. عربستان در سه‌ماههٔ اول ۲۰۲۳ به درآمد تقریبی ۱۰ میلیارد دلاری از گردشگری رسید و این درآمد برای ایران طی سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ میلادی چیزی حدود ۹ میلیارد دلار عنوان می‌شود.

عربستانی‌ها از ۲۰۱۹ ویزای توریستی جدیدی را معرفی کردند که به بازدیدکنندگان از ۴۹ کشور این امکان را می‌دهد تا در بدو ورود، ویزا دریافت کنند.

اما اینکه آیا موفقیت در این حوزه برایشان رقم بخورد به عوامل مختلفی از جمله ثبات سیاسی، امنیت، توسعهٔ زیرساخت‌ها و تلاش‌های بازاریابی بستگی دارد. از سوی دیگر به تأکید کارشناسان با وجود اینکه عربستان با تلفیقی از مذهب، تاریخ، میراث، فرهنگ، دریا و آفتاب مقصد نسبتاً جدید در چشم‌انداز گردشگری جهانی است، اما در اجرای برنامه‌های بلندپروازانه در حوزهٔ گردشگری، چندین چالش دارد؛ گذار فرهنگی، دوام اقتصادی، دغدغه‌های محیط‌زیستی و…

مرزهای عربستان سعودی به روی گردشگری باز شده است، اما ایجاد تعادل بین مدرنیته و ارزش‌های سنتی چالش اجتماعی مهمی برای آنهاست که باید مورد توجه قرار بگیرد. آن‌هم درحالی‌که تا به حال زیارت‌های مذهبی یکی از بهترین فرصت‌های شغلی برای مردم عربستان بوده است. نکتهٔ دیگر اینکه عربستانی‌ها ۸۰۰ میلیارد دلار در زمینهٔ احداث پروژه‌ها و مقاصد گردشگری سرمایه‌گذاری کرده‌اند، اما تضمین پایداری مالی این پروژه‌ها در میان نوسانات اقتصادی جهان نیز مهم است. همچنین، حفظ میراث طبیعی و فرهنگی هم اهمیت زیادی دارد و نباید در نقطهٔ مقابل پروژه‌های بزرگ و مدرن این کشور قرار بگیرد.

 فرصتی جدید با مسیر میراث تاریخی خاورمیانه

گردشگری عربستان رو به توسعه است، اما وضعیت در ایران چگونه است؟ نرخ سرمایه‌گذاری خارجی در ایران در مقایسه با آنچه در عربستان رخ داده، چندان بالا نیست، اما روند رو به‌رشدی دارد. درآمدزایی حاصل از ورود گردشگران خارجی به کشور در ۲۰۲۲ میلادی رشد ۷۳ درصدی نسبت یکسال قبل ‌از آن را دارد و نرخ سرمایه‌گذاری خارجی نیز طی دو سال ۲۵۶ میلیون دلار بوده است. باوجوداین، سهم ایران از جذب گردشگران خارجی همچنان اندک است و فقط ۰.۴ درصد از کل سفرهای گردشگری خارجی در سال ۲۰۲۲ به مقصد ایران انجام شده است. بااین‌حال، باید دید توسعهٔ گردشگری در عربستان آیا می‌تواند نقطه‌قوتی برای گردشگری ایران و حتی سایر کشورهای منطقه باشد یا همین فرصت اندک را نیز خواهد گرفت؟

کارشناسان معتقدند اقدامات انجام‌شده در عربستان سعودی در زمینهٔ گردشگری این ظرفیت را دارد که به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای بر پویایی گردشگری منطقه از جمله کشورهای همسایه مثل ایران تأثیر بگذارد. سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجه و پروژه‌های بزرگ عربستان سعودی استاندارد جدید و افزایش رقابت در منطقه ایجاد می‌کند. این رقابت تشدیدشده می‌تواند ایران را به توسعهٔ بیشتر و ارتقای بخش گردشگری خود برای جذب بازدیدکنندگان تشویق کند.

انتقال دانش و مهارت نیز با توسعهٔ گردشگری عربستان قابل‌انتظار است؛ چون تمرکز متولیان حوزهٔ گردشگری این منطقه بر فناوری‌های پیشرفته، شیوه‌های پایدار و استانداردهای بین‌المللی در گردشگری می‌تواند الگویی برای سایر کشورها هم باشد. این درحالی‌است که عربستان با وجود جاذبه‌های جدید، اما بسیاری از ظرفیت‌های گردشگری کشورهای همسایه از جمله ایران را ندارد و به همین دلیل همسو با این توسعهٔ گردشگری، ایران می‌تواند بر جاذبه‌های منحصر‌به‌فرد فرهنگی، تاریخی و طبیعی خود تمرکز و ظرفیت‌هایش را از عربستان سعودی متمایز کند. ایران با بهره‌مندی از مکان‌های میراث غنی خود در جنوب و مرکز کشور می‌تواند با گردشگری خاص مانند اکوتوریسم و گردشگری ماجراجویی، سهم خود را بازار گردشگری منطقه حفظ کند. گردشگرانی که از عربستان سعودی بازدید می‌کنند ممکن است تشویق شوند تا سایر کشورهای منطقه از جمله ایران را بازدید کنند و این امر، نقطه‌عطفی در رونق گردشگری منطقه است.

 تغییر نگاه دربارهٔ خاورمیانه

سیاستگذاری‌های عربستان سعودی برای توسعهٔ گردشگری می‌تواند دید کلی به خاورمیانه را به‌عنوان یک مقصد گردشگری مطلوب افزایش دهد. این افزایش توجه می‌تواند به‌نفع همهٔ کشورهای منطقه باشد و به‌طور بالقوه گردشگران بیشتری را به کاوش در چند مقصد در خاورمیانه سوق ‌دهد. از سوی دیگر نباید از ظرفیت همکاری‌ها و بسته‌های گردشگری منطقه‌ای هم غافل ماند و برای مثال ایجاد یک «مسیر میراث تاریخی خاورمیانه» می‌تواند به گردشگران سفری ارائه دهد که از چند کشور بازدید کنند و میراث غنی تاریخی و فرهنگی منطقه را به نظاره بنشینند؛ مسیری مشترک میان کشورهای ایران، عربستان سعودی، مصر، اردن، لبنان، ترکیه و عمان شامل شهرهای شهرهای دیریه، الاولا، مکه و مدینه (عربستان)، شیراز و اصفهان (ایران)،  قاهره، تبس و اسوان (مصر)، پترا، بیابان وادی رام و امان (اردن)، بیروت، بیبلوس و بعلبک (لبنان)، استانبول، کاپادوکیا و افسس (ترکیه) و مسقط، نیزوا و صلاله (عمان). این مسیر می‌تواند گردشگران خارجی را در معرض مجموعه‌ای از مکان‌های تاریخی، بناهای دیدنی مذهبی و شگفتی‌های طبیعی قرار دهد و این رویکرد مشترک منطقه‌ای می‌تواند به تقویت گردشگری در سراسر خاورمیانه کمک و درک فرهنگی و رشد اقتصادی بیشتر را تقویت کند. از سوی دیگر تحول گردشگری خاورمیانه می‌تواند شهرهای باستانی و خرابه‌ها از جمله تخت‌جمشید تا بازارهای معماری اسلامی در اصفهان و حتی رشته‌کوه‌های زاگرس در ایران را بیش‌ازپیش در میان گردشگران خارجی تبلیغ کند.

به همین دلیل نمی‌توان انتظار داشت با بدل شدن عربستان به قطب گردشگری منطقه فرصت‌های گردشگری کشورهای همسایه از جمله ایران از بین برود و باید انتظار محیط رقابتی و پویاتر داشت. کشورهای همسایه هم می‌توانند از افزایش فعالیت گردشگری عربستان سعودی بااستفاده از کمپین‌های بازاریابی منطقه‌ای، بهبود زیرساخت‌ها و توسعهٔ جاذبه‌های منحصربه‌فرد بهره ببرند.