شاید به‌نظر برسد از کیف پول تا رومیزی از پارچه‌های رنگارنگ ترمه در بازار موجود است و پارچه‌های کوچک و بزرگ ترمه‌بازار حتی در راسته‌های دستفروشان از سروکول هم بالا می‌روند، چرا باید گفت هنر ترمه‌بافی رو به فراموشی است؟ پاسخ چندان پیچیده نیست؛ ترمه‌های ماشین‌بافت بازار را پر کرده‌اند و با کناره گرفتن استادان ماهر، راه‌ورسم ترمه‌بافی اصل هم رو به خاموشی رفته است و ترمه‌های غیراصل ماشینی بازار را قرق کرده‌اند.

 

خاستگاه هنر ترمه‌بافی

نام پارچهٔ ترمه با یزد و اصفهان در ذهن ما گره خورده ‌است، اما کرمان هم در کنار یزد و اصفهان به‌عنوان خاستگاه ترمه‌بافی معرفی می‌شود. اگر یزد را به‌عنوان خاستگاه هنرهای پارچه‌بافی بدانیم، ترمه‌بافی یکی از قدیمی‌ترین منسوجات این استان است. کارگاه‌های آموزشی در یزد که روزگاری مهد ترمه‌بافی بود، حالا به کمتر از انگشتان یک دست می‌رسد. استادکاران بیشتر برای اینکه چراغ کارگاه روشن بماند و به‌قول معروف برای دل خودشان، دست به‌کار می‌برند. انگار که مشغول کاری نمادین باشند یا از مشتری قدیمی خود سفارشی داشته باشند. نگاهی به پژوهش‌ها نشان می‌دهد قدمت ترمه‌بافی در یزد به بیش از ۲۵۰ سال می‌رسد و ترمه یکی از پایه‌های ثابت سوغات یزد و جزو کالاهای صادراتی استان است. آغاز هنر ترمه‌بافی را به اوایل دورهٔ صفویه نسبت می‌دهند که در دورهٔ شاه‌عباس صفوی به اوج شکوفایی رسید. آن زمان ترمه که بازتابی از سلیقهٔ ایرانیان در ظرافت بافت، جنس و ایجاد طرح‌های خیال‌انگیز بود، به‌سرعت به خارج از مرزها راه پیدا کرد و به یک کالای صادراتی تبدیل شد؛ سوغاتی کم‌نظیر در دنیا.

 

صفر تا صد بافت ترمه

برای بافت ترمه از پشم و ابریشم استفاده می‌شود و معمولاً پشم سفید به‌دلیل رنگ‌آمیزی راحت‌تر رواج بیشتری در این صنعت دارد. شستن پشم‌ها برای پاک کردن آن از چربی و آلودگی‌ها، درخشان و سفید کردن رنگ پشم‌ها، تثبیت رنگ مواد اولیه، رنگ‌آمیزی به‌وسیلهٔ رنگ‌های گیاهی و طبیعی مراحلی است که قبل از شروع بافت ترمه با دستگاه‌های سنتی انجام می‌شود. دستگاه بافت ترمه، شبیه دیگر دستگاه‌های نساجی سنتی، چوبی است و معمولاً در مناطقی که ترمه‌بافی در آن رایج است، به‌‌دست صنعتگران محلی ساخته می‌شود. این نوع دستگاه‌ها چهار وردی هستند و وردها توسط پدال‌هایی که در زیر پای بافنده قرار گرفته، حرکت می‌کنند. پس از تهیهٔ مواد اولیه و تدارک دستگاه بافندگی، مانند بافت سایر منسوجات دست‌بافت رایج، کار چله‌کشی انجام و به‌دنبال آن بافت ترمه آغاز می‌شود. هر دستگاه ترمه به یک گوشواره‌کش هم نیاز دارد. گوشواره‌کش وظیفهٔ انتخاب نخ برای نقش زدن بر روی پارچهٔ ترمه را برعهده دارد. استادکار که در پشت دستگاه می‌نشیند، گوشواره‌کش در بالای دستگاه می‌ایستد و نخ‌های مخصوص برای ایجاد نقش بر روی پارچه را انتخاب می‌کند. بنابراین، نقوشی که به‌طور معمول بر روی ترمه‌های ایرانی دیده می‌شود، حاصل و نتیجهٔ همکاری گوشواره‌کش با استادکار است. بافت ترمه کار بسیار مشکلی است و استاد ماهر می‌خواهد. بافت ترمه با دستگاه‌های سنتی نیاز به صرف وقت، دقت و مهارت فراوان دارد. با یک دستگاه سنتی ترمه‌بافی در یک روز کاری فقط حدود ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر ترمهٔ مرغوب بافته می‌شود.

 

طرح‌های الهام‌گرفته از طبیعت

رنگ‌های ترمهٔ دست‌بافت براساس ذوق و سلیقهٔ هنرمند تغییر می‌کند. رنگ‌های عنابی، قرمز روشن، سبز، نارنجی و سیاه در این هنر بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. طرح‌های مورد استفاده در ترمه از اشکال طبیعی و طبیعت الهام گرفته می‌شود که از اصلی‌ترین آن می‌توان به بته‌جقه، بته‌خرقه، شاخ‌گوزنی، بته‌بادامی و راه‌راه اشاره کرد، همچنین اطلسی قالبی از زیرمجموعه‌های اصلی به‌شمار می‌رود.

 

انواع ترمه

ترمه در زمان صفوی و بعد از آن برای دوختن لباس‌های فاخر، اشرافی، پرده، جانماز و خلعتی به‌کار می‌رفت. کم‌کم این پارچه در کوی و برزن هم عرضه شد تا جایی که در جهیزیهٔ عروس، پارچهٔ ترمه جزو اصل کاری‌ها بود. انواع شال‌های ترمه نیز به راه‌راه پهن یا باریک، شال اتابکی که با پشم بسیار لطیف بافته می‌شود، شال‌بندی که نقشهٔ آن شبیه لانهٔ زنبور است و داخل هر خانه یک گل یا یک بته می‌خورد، شال محرمات و شال کشمیری که معروف‌ترین آن نقشهٔ بته‌جقه، نقشهٔ شاخ‌گوزنی و نقشهٔ درختی دارد، تقسیم کرد. شال زمردی، شال کرمان، شال امیری و شال یزدی از انواع دیگر شال‌های معروف ترمه هستند.

 

روش تشخیص ترمهٔ اصل

ترمه پارچه‌ای نفیس و طبیعی است که وقتی با یک محصول گران‌قیمت سروکار داریم، پای نمونه‌های تقلبی و بی‌کیفیت آن نیز به‌میان می‌آید. حالا که بازار از پارچه‌های ماشین بافت ترمه یا به‌اصطلاح غیراصل پر شده، خوب است چند ترفند ساده را بدانیم تا بتوانیم ترمهٔ اصل را از غیر اصل تشخیص دهیم. ترمه پارچه‌ای بسیار ظریف و بالطافت است. فرم بافت آن به‌گونه‌ای است که پودها در پشت و به‌صورت آزاد قرار می‌گیرند و تراکم پود بالایی در این نوع پارچه دیده می‌شود. بررسی کیفیت نخ ابریشم مهمترین راه شناخت ترمهٔ اصل است. ابریشم طبیعی ظرافت بیشتری دارد که با لمس کردن می‌توان متوجه این موضوع شد. ترمهٔ بافته‌شده از ابریشم طبیعی در محیط روشن، درخشان‌تر و شفاف‌تر به‌نظر می‌رسد. تراکم پارچهٔ ابریشم طبیعی در مقایسه با مصنوعی به‌مراتب بالاتر است. دومین نکته برای شناخت ترمهٔ اصل، بررسی تنوع رنگ ترمه است. ترمه‌های اصیل و باکیفیت از رنگ‌بندی با تنوع بالاتری (۸ تا ۱۲ رنگ) برخوردارند. رنگ‌های مورد استفاده در ترمهٔ اصل هم کاملاً طبیعی هستند. رنگ ترمه‌های تقلبی بعد از مدتی قرار گرفتن در برابر آفتاب تا حد زیادی از بین می‌رود. بررسی میزان نرمی و لطافت ترمه و بررسی وزن ترمه هم از نکات دیگری است که باید مدنظر داشته باشید. ابریشم طبیعی در مقایسه با مصنوعی سنگین‌تر است.