تعرض به محوطه‌های تاریخی هر روز شکل جدیدی پیدا می‌کند؛ یک‌روز با هجوم معدن‌کاوان و یک‌روز با جاده‌کشی و امروز با یک طرح گردشگری که گردشگران بتوانند خود را راحتتر به بالای «کوه‌خواجه» برسانند. چرا گردشگران یک کوه باستانی باید با خودرو بالای کوه بروند و از دیدن آثار تاریخی طول مسیر صرف‌نظر کنند؟ آیا گردشگران برای دیدن «قلعۀ رودخان»، «کوه تاریخی باباموسی»، «آتشکدۀ آذربرزین مهر» یا «کوه تاریخی استوناوند» با خودرو تا بالای کوه می‌روند؟

«کوه خواجه» تنها عارضۀ طبیعی دشت سیستان و تنها بلندی موجود در این دشت است که با ارتفاع تقریبی 609 متر از سطح دریا (حدود 100 متر از سطح زمین) در زمان پرآبی، جزیرۀ کوچکی در میان دریاچۀ «هامون هیرمند» بود و روایت‌ها نشان می‌دهد به‌همراه دریاچه در باورهای سه مذهب زرتشت، مسیحیت و اسلام مقدس است. مهمترین و بزرگترین بخش آثار باستانی «کوه خواجه» در شیب جنوب‌شرقی قرار گرفته که دارای سه دیوارۀ دفاعی، دروازۀ اصلی، راهروهای جانبی، حیاط مرکزی و آتشکده است و به‌نام «قلعه‌کافرون» شناخته می‌شود. دومین مجموعه در بلندترین نقطه و مشرف بر «قلعه‌کافرون» ساخته شده و «کک‌کهزاد» است که در باورهای اسطوره‌ای فرمانروای «دیوسان» منطقه بوده و توسط «رستم دستان» به قتل رسیده است. سطح روی کوه نیز به‌صورت فضایی مسطح و بزرگ بیش از چند ده هکتار است که بخش زیادی از آن به‌وسیلۀ قبور سنگی پوشیده شده. وسعت آثار روی این کوه به‌قدری زیاد است که دیدن همۀ آن‌ها چند ساعت وقت نیاز دارد.
حالا همین بازمانده از روزگار «پارینه‌سنگی» در هجوم ماشین‌آلات سنگین راه‌سازی قرار گرفته است تا پیمانکار روی این کوه جاده‌ای آسفالته بسازد‎؛ هم فعالان میراث فرهنگی مخالفند و هم محیط‌ زیستی‌ها و هیچ‌یک از مسئولان زیر بار این انتقادها نمی‌روند و جاده‌کشی به‌سرعت در حال انجام است. اما ماجرا از کجا شروع شد؟

اهالی سیستان در اعتراض به جاده‌کشی بی‌ضابطه یک پویش مردمی با عنوان «حفظ میراث باستانی کوه‌خواجه از جاده‌کشی و توسعۀ آن» راه‌ انداخته‌اند که همین روزها با هشتگ #مخالفت_با_جاده‌کشی و حضور بزرگان سیستان و مردم عادی و بچه‌ها حتی رسانه‌ای می‌شود

تکرار سرنوشت
مدتی پیش بود که تصاویر منتشرشده در شبکه‌های مجازی موضوع جاده‌سازی روی «کوه‌خواجه» را رسانه‌ای کرد و وبسایت محلی «دیار عیار» با انتشار این عکس‌ها نوشت: «پیمانکاری که ساخت جاده در کوه‌خواجه را برعهده دارد، برای تأمین مصالح زیرساخت جاده، قرار بود سنگ مورد نیاز را از کوه‌های شمال‌غرب منطقۀ سیستان تهیه کند، اما برای راحتی کار و کوتاه کردن مسیر، کوه‌خواجه را شکافته و سنگ را از همان‌جا تأمین می‌کرده است. گویا میراث‌فرهنگی مانع ادامۀ این روند شده است. این اولین خسارت احداث جاده بر کوه خواجه است.»
بعد از این خبرها بود که «علیرضا جلال‌زایی» مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان‌و‌بلوچستان در گفت‌وگو با «ایسنا» اعلام کرد «آن‌چه در کوه‌خواجه در حال انجام است، با استعلام از میراث‌فرهنگی استان و در هماهنگی با آن صورت می‌گیرد و هدف از این اقدامات، ترمیم و بازسازی آسفالت جاده‌ای است که از قبل کشیده شده بود و میراث‌فرهنگی هم با هرگونه دخل و تصرف در این کوه مخالف است.»
جلال‌زایی اما اشاره نکرده بود همین جاده‌ در دهۀ 80 هم محل بحث و انتقاد بوده است. این را مدیرکل پیشین میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان‌و‌بلوچستان می‌گوید و به «پیام ما» توضیح می‌دهد: «تنها دسترسی به بالا یک پلکان پیاده‌رو بود که قرن‌ها پیش ساخته شده است. زمانی‌که در دورۀ اولی که طالبان در افغانستان به قدرت رسید، ابتدا نیروهای ارتش برای ایجاد یک پایگاه راداری و رصد تحرکات در مرز میلک در بالای کوه که تنها بلندی دشت سیستان محسوب می‌شود، مستقر شدند. در همان زمان یک جادۀ نظامی با هماهنگی میراث‌فرهنگی‏ به‌صورت مشروط و براساس ضرورت دفاعی ایجاد شد که به‌جز دو نهاد سپاه و میراث‌فرهنگی هیچ خودرویی اجازه نداشت از آن تردد کند. حالا اما ماجرا، تعریض و آسفالت جاده است، در‌حالی‌که فضای فوقانی کوه‌خواجه به‌قدری محدود و پر از آثار باستانی است که امکان تجمع خودرو ندارد و احتمالاً بعد از این جاده‌کشی، مرحلۀ احداث پارکینگ و اقامتگاه خواهد بود. اما آیا روی هگمتانه ماشین می‌رود؟ کسی اجازه می‌دهد چنین اتفاقی بیافتد؟»

اهالی سیستان: اگر قرار است جاده‌ای به نیت گردشگری در کوه‌خواجه ساخته شود، باید ابتدا لایه‌های حفاظتی برای محوطه در نظر گرفته و مرمت‌ها انجام و بعد، مسیر گردشگری ایجاد شود؛ مانند آنچه در «تخت‌جمشید» شاهد هستیم

«کامبیز مشتاق گوهری» به تجربۀ مشابه اشاره می‌کند‎؛ ماجرای جاده‌کشی در «قلعه رستم» و منطقۀ «حوضدار»: «سال‌ها پیش با تبلیغات متعدد دربارۀ رونق گردشگری و درآمدزایی و بازی‌های سیاسی، یک جادۀ آسفالته در قلعۀ قاجاری رستم و محوطۀ باستانی حوضدار کشیده شد. هرچند با احداث این جاده برخورد شد و طرفداران طرح ناچار شدند ملاحظه‌های میراث‌فرهنگی را رعایت کنند‏، اما در طول همۀ این سال‌ها مردم دیدند بدون نظارت کافی و پیش‌شرط‌ها‏، این جاده نه موجب رونق اقتصادی شد و نه گردشگران را به منطقه آورد و درعین‌حال آثار تاریخی آسیب زیادی از حضور بی‌ضابطۀ مردم دید. جوان‌های سیستان‌و‌بلوچستان حالا در کمال تنهایی و بی‌پناهی همراه شده‌اند تا کوه‌خواجه به سرنوشت قلعه‌رستم دچار نشود.»
جاده‌سازی به چه قیمت؟
گفته‌های مدیرکل پیشین میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان‌وبلوچستان را یکی از فعالان رسانه‌ای و اهالی نیز تأیید می‌کنند‎؛ کوه‌خواجه جادۀ آسفالته‌ای نداشته است که قرار باشد بازسازی یا ترمیم شود. «فرشید عابدی» به «پیام ما» توضیح می‌دهد: «در سال‌های گذشته و از دهۀ 70 یک جادۀ کوچک به‌دلیل تأسیسات نظامی در این منطقه وجود داشت که در دهۀ 80 بیشتر شکل جاده گرفت‏. اما آنچه حالا اتفاق می‌افتد، تعریض و آسفالت جاده در مسیری است که حدود 17 اثر ملی دارد و تعریض جاده، برداشت سنگ، کوه‌بری و هرگونه اقدامات مشابه به اصالت و یکپارچگی اثر خدشه وارد می‌کند. کوه‌خواجه به‌عنوان یک اثر ملی از خودش عرصه و حریم دارد که عملیات عمرانی در آن‌ خلاف قانون است. چرا استاندار و دستگاه قضا به این موضوع ورود نمی‌کنند؟ قوانین ضمانت اجرا ندارد؟ طی یک‌سال گذشته شاهد اهمال‌ در کارهای حفاظتی چه در حوزۀ محیط‌ زیست و چه میراث‌فرهنگی بودیم و پروژه‌هایی اجرا شد که پیوست محیط‌ زیستی‏، فرهنگی و اجتماعی نداشت. نمونه‌اش همین ماجرای کوه‌خواجه که درواقع یک دهن‌کجی به قوانین حفاظتی آثار ثبت ملی است. مگر تجربۀ تخریب تپۀ باستانی گِردی در مسیر بزرگراه زابل-زاهدان حوالی شهر سوخته را نداریم؟»
یکی از اهالی هم با تأکید بر اینکه منطقۀ «کوه‌خواجه» هیچ برنامۀ حفاظتی مشخصی ندارد به «پیام ما» می‌گوید: «همین الان که کوه جاده‌کشی نشده است، با ماشین روی قبور تاریخی تردد می‌شود، شما فکر کنید پس از جاده‌کشی چه بلایی سر آثار می‌آید. همین جادۀ خاکی هم یک اشتباه بود‏‎ که در دهۀ 80 انجام شد. حالا اما مردم آگاه شده‌اند و می‌دانند گردشگری که به این منطقه بیاید، می‌خواهد پیاده به سمت بالا برود و در مسیر آثار تاریخی را هم ببیند. هرچند همه می‌دانیم داستان اصلاً گردشگری یا بازسازی جاده نیست و چیز دیگری است، اما حتی اگر منظور همین گردشگری باشد، می‌دانیم با این بهانه همۀ لایه‌های تاریخی کوه تخریب می‌شود و از بین می‌رود و جای آن را پارکینگ و اقامتگاه و سوپرمارکت می‌گیرد.»
دغدغۀ فعالان و دوستداران میراث‌فرهنگی در شرایطی مطرح است که «مهدی امیری» رئیس ادارۀ حفاظت محیط‌ زیست زابل نیز به «هم‌میهن» گفته بود: «کوه خواجه در محدودۀ پناهگاه حیات‌وحش هامون قرار گرفته و جزو مستثنیات در این منطقه است که در اختیار ادارۀ میراث‌فرهنگی قرار دارد. ما مخالف آسفالت‌کشی در این کوه هستیم، زیرا در داخل ذخیره‌گاه زیست‌کره قرار دارد و هرگونه فعالیت در آن باید گزارش ارزیابی محیط‌ زیستی داشته باشد که تاکنون در این زمینه مجوزی ندارد و استعلامی هم از ما گرفته نشده است.»
رئیس پیشین پژوهشکدۀ باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور هم دراین‌باره تأکید می‌کند که گسترش جاده و کوه‌بری یا هرگونه عملیاتی از این‌دست که به یکپارچگی و اصالت اثر خدشه وارد کند، مطابق ضوابط ملی حفاظت از آثار ثبت‌شده در فهرست ملی کشور، ممنوع است.
«روح‌الله شیرازی» در گفت‌وگو با «پیام ما» با اشاره به ثبت «کوه‌خواجه» در سال ۱۳۱۰ با شمارۀ ۵۴ در فهرست آثار ملی، تصریح می‌کند: «وقتی یک محوطه ثبت ملی شود، یک‌سری ضوابط بر آن حاکم می‌شود و دیگر کسی حق ندارد در آن دخل و تصرفی کند و عالی‌ترین مقامات استانی نیز مسئولیت حفاظت از آن را برعهده دارند. آثار تاریخی فقط کاخ و آتشکدۀ موجود در جبهۀ جنوبی کوه نیست، بلکه تمامیت کوه یک اثر فرهنگی است.»
چاره چیست؟
«کوه‌خواجه» یک اثر ثبت ملی است که هم ارزش باستان‌شناسی دارد، هم تاریخی و هم زیست‌محیطی و به‌نوعی همۀ مردم با آن درگیر هستند. آن‌طور که یکی از اهالی می‌گوید حتی در نگاه مردم اهمیت «کوه‌خواجه» از «شهر سوخته» هم بیشتر است: «این اتفاق همان سرنوشتی است که برای منطقۀ حوضدار پیش آمد. گفتند جاده می‌کشیم که گردشگر بیاید و رونق اقتصادی ایجاد شود، اما حالا چه شد؟ اتفاقاً در حوضدار با افزایش دسترسی مردم آثار تاریخی آسیب دید و حالا حتی مردم هیزم می‌برند و در حریم اثر آتش روشن می‌کنند. گویی این جاده‌کشی، مسیری برای هموار کردن تخریب‌هاست.»
مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سیستان‌وبلوچستان هم با بیان اینکه قوه قضاییه باید دادرس باشد و به خطای مدیران رسیدگی کند، می‌گوید: «ما به‌عنوان شهروند چه توانی داریم که یک مدیرکل را مجبور به کاری کنیم، یا مانع اقدام اشتباه او شویم؟ مردم باید بدانند هیچ وسیله‌ و ابزاری برای اینکه وزارتخانه را مجبور کنیم وظایفش را انجام دهد، نداریم. وزارتخانه‌ای که هیچ اقدامی برای حفظ آثار انجام نمی‌دهد، چه سودی دارد؟ هر دستگاهی تعطیل شود برای مردم مشکل ایجاد می‌شود، اما وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی را تعطیل کنید، چه اتفاقی می‌افتد؟ تولید صنایع‌دستی متوقف می‌شود؟ گردشگران روی زمین می‌مانند؟ عملاً هیچ اتفاقی نمی‌افتد.»
«کامبیز مشتاق گوهری» از سیستان و عجایب آن چون «آسباد»، «شهرسوخته،» «دهانۀ غلامان» و زیارتگاه «بی‌بی دوست» یاد می‌کند که با این آثار در حد و اندازۀ یک کشور عمل می‌کند، اما امروز در دست افرادی افتاده است که در لابی‌های خاموش مشغول بده بستان ثروت بین‌نسلی هستند؛ در الی‌که در مهمترین بافت‌های تاریخی دنیا شاهد هم‌زیستی تاریخ و مدرنیته هستیم. او معتقد است فقر میراث‌فرهنگی مردم را به بزرگترین دشمنان میراث‌فرهنگی تبدیل کرده است.
اما چارۀ ماجرای «کوه‌خواجه» و شرایط فعلی چیست؟ اهالی در گفت‌وگو با «پیام ما» تأکید می‌کنند اگر قرار است جاده‌ای به نیت گردشگری ساخته شود، باید ابتدا لایه‌های حفاظتی برای محوطه در نظر گرفته و مرمت‌ها انجام و بعد، مسیر گردشگری ایجاد شود؛ مانند آنچه در «تخت‌جمشید» شاهد هستیم.
«صادق علی نخعی» فعال میراث‌فرهنگی زابل هم پیش از این به «دیار عیار»‌ گفته بود که «قرار نیست در این جادۀ نظامی، ادوات جنگی جابه‌جا شود. از این‌رو، با ماشین آفرود هم می‌توان بالای آن رفت. کما اینکه در حال حاضر حتی با پراید هم از آن بالا می‌روند و محدودیتی در این زمینه وجود ندارد. اگر توسعۀ گردشگری می‌خواهید، با برنامه این‌کار را انجام دهید. ما در این زمینه راهکار دادیم. حضور بی حساب و کتاب افراد، تحت عنوان گردشگر، باعث رهاسازی زباله در محوطۀ کوه خواهد شد که این مسئله به محیط‌ زیست منطقه آسیب می‌رساند‌ و آثار تاریخی را در معرض خطر قرار می‌دهد.»
اهالی در اعتراض به جاده‌کشی بی‌ضابطه یک پویش مردمی باعنوان «حفظ میراث باستانی کوه‌خواجه از جاده‌کشی و توسعۀ آن» راه‌ انداخته‌اند که همین روزها با هشتگ #مخالفت_با_جاده‌کشی و حضور بزرگان سیستان و مردم عادی و بچه‌ها حتی رسانه‌ای می‌شود.
جلسۀ همفکری می‌گذاریم
دوستداران میراث‌فرهنگی سیستان دغدغه‌مندانه پیشنهادهایی را برای توسعۀ گردشگری منطقه ارائه کرده‌اند‎‎. پیشنهادها و نظراتی که حالا مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان‌وبلوچستان خود را آماده شنیدنشان می‌داند. «علیرضا جلال‌زایی» در گفت‌وگو با «پیام ما» این موضوع را مطرح می‌کند و می‌افزاید: «من هم دغدغه‌مند هستم، به شرط اینکه در فضای منصفانه نقد و گفت‌وگو کنیم و حتماً در هفتۀ جاری نشست همفکری‌ای برای بررسی نقد و نظر منتقدان و دوستداران میراث‌فرهنگی برگزار می‌کنیم.»
او دربارۀ اتفاقات اخیر نیز توضیحی می‌دهد و می‌گوید: «وقتی قرار باشد یک بنا و اثر تاریخی هویت بهتری یابد و رفت‌وآمد بیشتری داشته باشد‏، دست‌اندرکاران به‌دنبال خلق جاذبه‌های گردشگری آن هستند. منظورمان از جاذبۀ گردشگری این است که بنای میراثی جذاب، گردشگر را به خود جذب کند که برای رسیدن به این نتیجه، باید به فکر بهبود و توسعۀ زیرساخت‌های گردشگری در یک اثر بود، البته تا جایی که قانون اجازه می‌دهد. تأکید می‌کنم توسعۀ زیرساخت‌ها تا جایی که قانون اجازه می‌دهد. کوه‌خواجه هم از این قاعده مستثنی نیست. براساس طرحی که اداره‌کل میراث‌فرهنگی‏، گردشگری و صنایع‌دستی ارائه کرده، جادۀ دسترسی موجود در این محوطه که طبق نظر کارشناسان و شواهد موجود، در سال‌های گذشته وجود داشته، در حال بازسازی است. این جاده از سوی ما طراحی و ایجاد نشده است.»
او با بیان اینکه این بازسازی به درخواست میراث‌فرهنگی بوده است تا یک طرح جامع گردشگری خلق شود و رونق بیشتری به منطقه بدهد‏، اظهار می‌کند: «بسیاری از بازدیدکنندگان و مراجعه‌کنندگان به ما گله می‌کنند که در این منطقه زیرساخت گردشگری وجود ندارد.»
جلال‌زایی ادامه می‌دهد: «در منطقۀ سیستان به‌لحاظ طبیعی با قهر طبیعت مواجه شده است و ما در این شرایط باید هر کاری از دست‌مان برمی‌آید برای رونق اقتصادی منطقه بکنیم. من هم موافق هستم که شاید کوه‌خواجه مثل تخت‌جمشید گردشگر جذب نکند‏، اما به‌هرحال یک برنامه‌ریزی خوب و ایجاد جاذبه می‌تواند گردشگران را به این منطقه بکشاند. البته لایۀ حفاظتی در این منطقه وجود دارد و ما می‌توانیم تضمین کنیم تا جایی که امکانات اجازه می‌دهد از اثر صیانت و حفاظت کنیم و قطعاً اگر روزی ببینیم حضور افراد در این محوطه بیشتر شده است، یگان بیشتری مستقر می‌کنیم و برای حفاظت با همکاران فنی در هماهنگی خواهیم بود. قرار هم نیست جاده تا بالا برود‏، بلکه مسیر تا همان‌جایی که قبلاً بود، بازسازی می‌شود.»
××
هرچند درآمدزایی از میراث‌فرهنگی، گردشگری و داشته‌های تاریخی یک اصل غیرقابل انکار است، اما در ایران به‌عنوان یک رویکرد و رشتۀ نوپا، در مرحلۀ آزمون و خطاست؛ در‌حالی‌که آثار و میراث تمدن انسانی غیر قابل جایگزین و امانت بین‌نسلی محسوب می‌شوند و جای آزمون و خطا ندارد.
چالش‌های توسعه در حوزه‌های گردشگری و میراث‌فرهنگی هر روز شکل تازه‌ای می‌گیرند؛ یک‌روز با هجوم معدن‌کاوان و روز دیگر با جاده‌کشی. این چالش‌ها گویای این است که معنای گردشگری به‌عنوان صنعت پایدار و سبز در ایران به درستی تعریف نشده است و بدون آگاهی قابل قبول از توسعۀ پایدار، اقتصاد میراث‌فرهنگی و گردشگری سراغ تصمیم‌هایی می‌رویم که بیشتر شبیه آزمون و خطاست. بهتر است برای اجرای طرح‌های گردشگری، از نمونه‌های موفق اجرا و تجربه‌شده در دنیا بهره گرفته شود.