سال‌های نخست دهۀ 80 و در جریان ادغام دو وزارتخانۀ جهادسازندگی و کشاورزی، پای شرکت‌های خارجی در زمینۀ تولیدات طیور به شکل گسترده‌تری به ایران باز شد. تاجایی‌که ورود ارقام خارجی مرغ «اجداد»، با استقبال زیاد مرغداران مواجه و جوجه‌کشی از نژاد «آرین»، نژاد ایرانی مرغ اجداد را تحت‌تأثیر قرار داد. استقبال از نژادهای خارجی، به‌ویژه نژاد «راس» انگلیسی سهم آرین را در جوجه‌ریزی ایران تا ابتدای دهۀ 90 به صفر رساند. اما با شدت‌گرفتن تحریم‌‌ها کم‌کم صداهایی از داخل به گوش رسید که اگر صنعت مرغ ما تحریم شود، امنیت غذایی به خطر خواهد افتاد و راه‌حل ارائه‌شده بازگشت دوبارۀ مرغ اجداد آرین بود. با رایزنی‌های گسترده در بخش‌های مختلف نظام و دستور رهبری، عاقبت در تاریخ 26 آذرماه 1399 تولید اولین محمولۀ جوجه تجاری آمیخته آرین در کشور یک‌بار دیگر اتفاق افتاد. حالا، مرغداری‌ها مکلف شده‌اند از این نژاد استفاده کنند، اما می‌گویند نه فقط گره‌ای از صنعت مرغ کشور حل نمی‌شود بلکه فقط مرغدار متضرر شده است. ضریب تبدیل این نژاد نسبت به نژادهای مشابه راس انگلستان و هوبارد فرانسه پایین‌تر و همچنین هزینۀ تولید آن بالا و بازدهی آن پایین است. علاوه‌بر ضریب تبدیل نامناسب، کیفیت لاشۀ مرغ نژاد آرین نیز نسبت به رقبای خارجی پایین‌تر است. از دیگر مشکلات نژاد آرین وزن‌گیری پایین پس از 40 روزگی است. بااین‌حال تکلیف استفاده از مرغ آرین همچنان به گردن مرغدار است.

خلاف تصور بسیاری، «آرین» نه نام یک مرغ و نژاد بلکه نام یک مجتمع تجاری بود و اساساً پیش از دهۀ شصت نژاد مرغ اجدادی به نام آرین در ایران وجود نداشت. در سال 1362 طرح احداث مجتمع پرورش و اصلاح نژاد مرغ لاین در منطقۀ «بابل کنار» استان مازندران تدوین و تصویب می‌شود. «مجتمع مرغ لاین ایران» با نام آرین به‌صورت رسمی از سال 69 با ورود یک گله از نژاد هایبرو هلندی در یک‌هزار و 137 هکتار از اراضی جنگلی شمال کشور (مازندران) راه‌اندازی شد و تا امروز مرغ‌های لاین، اجداد و مادر گوشتی و تخمگذار آرین در این مرکز نگهداری و تأمین می‌شود. پس از این تاریخ، نژادهای دیگری از مرغ‌های اجداد هم وارد کشور شدند که در بازار رقابت شانس بیشتری داشتند. کارشناسان، ضریب تبدیل پایین نژاد آرین (تبدیل دان به گوشت) را دلیل جاماندن نژاد آرین از رقبای خارجی می‌دانند. موضوعی که با وجود اهمیت تکیه بر تولید داخل، در شرایطی که نهاده‌های دامی با نرخ بالایی تأمین می‌شود، بسیار حائز اهمیت است.

یک تولیدکنندۀ زنجیرۀ مرغ: اگر قرار باشد تحریمی اتفاق بیفتد، مسلماً در زمینۀ نهاده‌ها اثراتش طی یک تا دو هفته بر بازار مرغ ایران دیده می‌شود. اما اگر قرار باشد این تحریم بر واردات مرغ اجداد باشد، اثر آن بعد از یک تا دو سال مشخص می‌شود. طبیعتاً جلوگیری از رخدادی که محتمل‌تر است و اثرپذیری بالاتری هم دارد به اتفاقی که بعید است رخ دهد، ارجح است

سال 1398 بروز مشکلاتی در تأمین مرغ کشور پیش آمد. چالشی که یک‌بار دیگر مرغ آرین و مجتمع بابل کنار را یادآور شد و با بازدید گروه کارشناسی وزارت جهادکشاورزی از این مجتمع، تصمیم بر این شد تا جوجه اجداد به چند مزرعه انتقال داده شود. در خرداد سال 99 اولین فارم مرغ مادر آرین جوجه‌ریزی شد و در تاریخ 26 آذر ماه 1399 اولین محمولۀ جوجه تجاری آمیختۀ آرین جوجه‌ریزی و روانه بازار شد.
ابلاغ یک تصمیم متحولانه
بلافاصله با ورود اولین محموله مرغ آرین به بازار، «محمد مهدی برومندی»، سخنگوی وزارت جهاد کشاورزی از تصمیم بر جایگزینی جوجه‌های خارجی با جوجه‌های داخلی خبر داده و گفته بود: «لاین مرغ آرین ظرفیت داخلی است که می‌تواند پاسخگوی نیاز کشور به جوجه‌های پرورشی در بخش گوشتی و تخم‌گذار باشد. لاین آرین سال‌هاست در ایران حفظ شده و پیشتر سهم بسیار مهمی در تأمین جوجه‌های یک‌روزه مورد نیاز داشته است. اما در حال حاضر این لاین نیازمند اصلاح و به‌کارگیری دانش‌های روز است. ما برای ارتقای لاین آ‌رین از تمام روش‌های جدید بهره خواهیم برد تا مشکلات آن مرتفع شود.»
دولت همچنین اعلام کرد که برای پرورش این نژاد مهم بسته‌های حمایتی نظیر اعطای تسهیلات ارزان‌قیمت با کارمزد ۶ درصد، تأمین نهاده‌های دامی به‌صورت مستقیم توسط شرکت پشتیبانی، حذف عوارض صادراتی و تخفیف نصف حق بیمه نیز در نظر گرفته شده است.

اصرار بر تغییر رقم مرغ اجداد در ایران درحالی‌است که نه فقط کارشناسان خارج از بدنۀ دولت که برخی نهادهای رسمی نیز چالش صنعت مرغ را در وضعیت نهاده‌ها می‌دانند. مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 99 و همزمان با شروع توسعۀ مزرعۀ آرین در بابل‌کنار در گزارشی چالش اصلی صنعت مرغ کشور را نه در ارقام بلکه در وضعیت نهاده‌ها اعلام کرد

حالا با گذشت نزدیک به سه سال، مرغداران می‌گویند پای مرغ آرین در اقتصاد تولید طیور لنگ می‌زند و مرغدار به ناچار از پرورش آن، زیان می‌دهد.
«محمد جعفری»، معاون بازرگانی «شرکت پشتیبانی امور دام کشور» در گفت‌وگو با «پیام ما» فقط بر ضرورت توسعۀ مرغ اجداد آرین تأکید می‌کند. او می‌گوید: «این نژاد ملی است و برنامۀ توسعۀ آن هم یک برنامه ملی است. برای حفظ امنیت غذای کشور توسعۀ آن بسیار اهمیت دارد.»
راه برای تحریم‌های دیگری باز بود
«شروین اردلان» رئیس هیأت مدیره «زنجیره مرغ پیگیر» است. او معتقد است که از اساس نگرانی برای تحریم مرغ اجداد نمی‌تواند درست باشد: «اگر قرار باشد تحریمی در حوزۀ صنعت مرغ اتفاق بیفتد که کشور را دچار مشکل کند، در مورد نهاده‌هاست که اثراتش بلافاصله در صنعت و بازار مرغ مشخص می‌شود.»
او توضیح می‌دهد: «اگر قرار باشد تحریمی اتفاق بیفتد مسلما‌ً در زمینۀ نهاده‌ها اثراتش طی یک تا دو هفته بر بازار مرغ ایران دیده می‌شود. اما اگر قرار باشد این تحریم بر واردات مرغ اجداد باشد، اثر آن بعد یک تا دو سال مشخص می‌شود. طبیعتاً جلوگیری از رخدادی که محتمل‌تر است و اثرپذیری بالاتری هم دارد به اتفاقی که بعید است رخ دهد، ارجح است. با این حال باید به شکل دستوری همۀ صنعت مرغ حتماً جوجه‌کشی کنند. درحقیقت، اثر استفاده از مرغ اجداد آرین تا به‌حال فقط ضرر پرورش‌دهنده بوده است، نه هیچ‌چیز دیگر.»
«ایوب اسدی»، مدیر شرکت زربال مرغ نیز می‌گوید: «طبق ابلاغ رسمی به همۀ مراکز پرورش مرغ و مرغداری‌ها هر مرغدار باید یا سالی یک دوره جوجه‌ریزی یا یک‌چهارم هر دوره از جوجه‌ریزی را به مرغ آرین اختصاص دهد. این نژاد مشکلات زیادی دارد و اصلاح‌شده نیست. وزن‌دهی بسیار پایینی دارد و ضعیف است. هیچ توجیه علمی‎ای هم برای این کار نیست. دولت می‌گوید تسهیلات می‌دهد، اما این تسهیلات جبران ضرر مرغدار نیست.»
یک منبع آگاه از انجمن تولیدکنندگان زنحیرۀ مرغ کشور به «پیام ما» می‌گوید: «موضوع مرغ آرین هم مانند بسیاری موارد در اقتصاد ایران که به‌عنوان تحریم رونق گرفت، فقط منافع گروه خاصی را تأمین می‌کند. مطرح شد که این مرغ اصلاح نژاد شده است درحالی‌که اساساً قابلیت کیفی برابری با گونه‌های مرغ اجداد وارداتی را ندارد. وزن‌دهی و کیفیت پایین و آسیب‌پذیری بسیار بالا دارد. آنچه به‌عنوان حمایت از مرغدار هم مطرح شده است، باز تنها برای گروه خاصی بوده است. حتی استفاده از این رقم نمی‌تواند اثری بر کنترل قیمت بازار داشته باشد. اصرار بر توسعۀ آن به دلایل دیگری از بازار داخلی است.»
این منبع آگاه هشدار می‌دهد که مسئلۀ مرغ آرین یک موضوع صرف حوزۀ امنیت غذایی نیست بلکه ابعاد دیگری دارد که پیشتر گاهی در قالب گزارش‌هایی از تخلفات شکل‌گرفته در رسانه‌ها منعکس شده است، اما چندان قابل پیگیری نیست.
احتمال واردات مرغ
آنچه در مورد بی‌تأثیری مرغ آرین در بازار گفته می‌شود، با شواهد حقیقی بازار مرغ جور درمی‌آید. سه روز قبل بود که وزارت جهادکشاورزی از احتمال واردات مرغ از ترکیه خبر داد. باوجوداین، برنامۀ ملی توسعۀ لاین آرین همچنان ادامه دارد و دولت مدعی است که مطالعات نشان داد که سویۀ این لاین قابل رقابت و جایگزینی با سویه‌های وارداتی است.
از سال 99 دبیری کارگروه تحقیق و توسعۀ لاین آرین به ستاد توسعۀ زیست فناوری واگذار شد که در زمینه‌هایی چون انجام مطالعات و بررسی‌های لازم به‌منظور شناخت توانمندی‌ها، برقراری ارتباط با مجامع تخصصی برای انتقال خدمات فنی و ارائۀ برنامه برای تجاری‌سازی ایده‌ها و نوآوری‌ها فعال شود.
این طرح درحالی در دولت سیزدهم با جدیت دنبال می‌شود که سال 94 خبرگزاری تسنیم که رویکردی مخالف با دولت یازدهم داشت در گزارشی از مرغ آرین نوشته بود: «همۀ طرح‌های مرغ آرین نرسیده به میز حجتی (وزیر وقت کشاورزی) قیچی می‌شوند.» حالا با تغییر دولت در چند سال گذشته به نظر این طرح ملی با موافقت رهبری انجام می‌شود و آنچه تا به امروز باقی مانده است، فقط بازار آشفتۀ مرغ و ضرر مرغدار است.
چالش صنعت مرغ کجاست؟
اصرار بر تغییر رقم مرغ اجداد در ایران درحالی‌است که نه فقط کارشناسان خارج از بدنۀ دولت که برخی نهادهای رسمی نیز چالش صنعت مرغ را در وضعیت نهاده‌ها می‌دانند. مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 99 و همزمان با شروع توسعۀ مزرعۀ آرین در بابل کنار در گزارشی چالش اصلی صنعت مرغ کشور را نه در ارقام بلکه در وضعیت نهاده‌ها اعلام کرد.
به گزارش این نهاد، هرچند صنعت طیور، اهمیت راهبردی در امنیت غذایی کشور دارد، ولی تأمین نهاده‌های تولیدی آن وضعیت مناسبی ندارد؛ به‌نحوی که اگر اقدام‌های مقتضی صورت نگیرد کشور با چالش‌های جدی در بخش تأمین گوشت مرغ و تخم‌مرغ که از اصلی‌ترین منابع غذایی عموم مردم هستند، مواجه می‌شود. افزایش چشمگیر قیمت نهاده‌ها در چندماه گذشته و کمیاب‌شدن آنها حتی با قیمت‌های چندبرابری در برخی مقاطع زمانی سبب افزایش ریسک جوجه‌ریزی و کاهش شدید حاشیه سود مرغداران شده و حتی در بسیاری از موارد به ضرر آنها انجامیده است.
درگزارش این نهاد آمده است: «این موضوع می‌تواند در ماه‌های آینده کاهش شدید جوجه‌ریزی را سبب شود و کشور را دچار کمبود گوشت مرغ و تخم‌مرغ کند. بررسی‌‏ها نشان می‌‏دهد به‌منظور اصلاح روند تأمین و توزیع نهاده‌ها در کوتاه‌مدت لازم است ضمن تنوع‌بخشی به سبد خوراک دام، رانت‌های موجود و عوامل عدم‌شفافیت در این زنجیره حذف شود. اصلاح روند فعلی جمع‌آوری و گزارش‌دهی آمار و ارتقای کیفی و به‌روزرسانی سامانه‌ها و مرتبط‌کردن کامل آنها، از واردات نهاده تا قرارگرفتن آن در اختیار مرغدار و نیز نهایتاً عرضۀ محصول نهایی توسط مرغدار به بازار مصرف باید مد نظر قرار گیرد. باتوجه‌به مسائل زنجیرۀ توزیع و نارضایتی‏‌های فراوان و ضرورت تصمیم‏‌گیری و بهبود فوری امر، پیشنهاد می‌‏شود کمیتۀ تخصصی، مستقل از معاونت امور دام و طیور، با هدف نظارت میدانی و مستمر بر اجزای مختلف زنجیره تشکیل شود تا ثبات نسبی در این حوزۀ حیاتی شکل گیرد. این کمیته باید از همۀ اختیارات لازم در زمینۀ نظارت از جمله دسترسی به همۀ اسناد در همۀ زمان‏‌ها و مکان‌‏ها و امکان بازرسی در طول زنجیره برخوردار باشد.»
این مرکز، تنوع‌بخشی در مبادی وارداتی و رفع انحصار از واردات و افزایش نظارت را به‌عنوان 3 راه‌حل مهم در ساماندهی به صنعت مرغ کشور عنوان کرده است؛ اما از آن زمان تا به امروز حتی یک نمونه برنامۀ منسجم در این زمینه‌ها از سوی دولت ارائه نشده است و فقط بر توسعۀ مرغ آرین تکیه کرده است.