نقش طبیعت روی ابریشم

زنان ترکمن به‌عنوان هنرمندان سوزن‌دوزی ایده‌های خود را برای همۀ سلیقه‌ها اجرا می‌کنند

۳ خرداد ۱۴۰۲، ۰:۰۰

ششمین اثر جهانی گلستان، یک زیبایی تمام‌عیار است؛ «سوزن‌دوزی ترکمن». هنری که آذرماه به ثبت جهانی رسید و در کنار پنج میراث جهانی دیگر استان قرار گرفت. حالا آوازۀ هنر «سوزن‌دوزی ترکمن» از کنج خانه‌های ترکمن‌ها به فرای مرزها رسیده است و هنرمندان که همان زنان ترکمن هستند، ایده‌های جدیدی برای گره‌زدن این هنر با زندگی روزمره دارند.

ترکمن‌ها به هنر سوزن‌دوزی خاص خودشان «سانجیم» می‌گویند؛ هنری که کلاس آموزشی ندارد و در آن خطه دختران از بچگی این میراث هنری را از مادران‌شان می‌آموزند. هنری که در لباس‌های ترکمن جلوه و نمود دارد، در دهه‌های اخیر فقط در کلاه و شلوار ترکمنی دیده می‌شد، اما حالا با روی کار آمدن ایده‌های جدید، دست‌بافته‌های ارزشمند روی زیورآلاتی مثل گوشواره و گردنبند یا قسمت‌های دیگر لباس خودنمایی می‌کند.
خانه‌ها، کارگاه سوزن‌دوزی
وقتی می‌گوییم هنر با وجودشان درآمیخته شده، منظورمان همین دخترکان ترکمنی است که از کودکی با نخ و پارچه بازی می‌کنند. کم‌کم که بزرگتر شدند، اجازه دارند سوزن به‌دست بگیرند و روی پارچه با نخ و سوزن نقاشی کنند. همین می‌شود که وقتی به دورۀ متوسطه می‌رسند، برای خودشان یک پا هنرمند هستند و کنار دست مادر سوزن‌دوزی می‌کنند.

تعداد هنرمندان و فعالان رشتۀ سوزن‌دوزی ترکمن در شهرستان «آق‌قلا» 2660 نفر است که بیشتر در مناطق روستایی این شهرستان مرزی و در منازل مشغول خلق آثار هنری در این رشته هستند

«لطیفه تقه» هم که حالا به‌عنوان یکی از پیشکسوتان هنر سوزن‌دوزی در شهرستان آق‌قلا در گلستان شناخته می‌شود، به‌همین شکل سوزن‌دوزی را یاد گرفت. هنرجویان او که تقریباً هشتاد نفر می‌شوند، در روستاها هستند. او برای سفارش کار، نظارت بر فوت‌وفن و دست آخر برای تحویل کار راهی روستاها می‌شود و به آنان سر می‌زند. این هنرمند به «پیام ما» می‌گوید: «زنان ترکمن بعد از خانه‌داری و رسیدگی به بچه‌ها، می‌نشینند پای نخ و سوزن. برای همین هم کارگاه، همان اتاق خانه‌شان است.»
سوغات ترکمن به ایتالیا رفت
نخستین‌بار 12 سال پیش که یک مشتری از تهران راهی آق‌قلا شد و به این هنرمند پیشکسوت ایده‌هایی برای تلفیق سوزن‌دوزی با گل‌سر، تل، رومیزی و کوسن را مطرح کرد. «لطیفه تقه» هم که دو دهه است به‌عنوان طراح سوزن‌دوزی شناخته می‌شود، از این پیشنهاد استقبال کرد و وقتی دید هنرش راهی ایتالیا و انگلیس شده است، خودش هم ایده‌هایی به کار بست تا سوغات ترکمن کاربردی‌تر شود.
او در ادامه به «پیام ما» می‌گوید که هنرمندان سوزن‌دوز ترکمن در تلاشند تا سوزن‌دوزی را در بخش‌هایی از لباس اجرا کنند یا در زیورآلات و گیره‌سر طراحی کنند که گسترۀ مخاطب بیشتری داشته‌ باشند. به گفتۀ او، ثبت جهانی شدن به اجرای این ایده‌ها کمک می‌کند، اما شرط اول حمایت از هنرمندان برای تعامل با تاجران و بازاریابان است.
تبادل ایده‌های جدید
کارشناس صنایع‌دستی ادارۀ میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان نیز معتقد است ترکمن‌ها با حفظ فرهنگ و صنایع‌دستی خود هنر سوزن‌دوزی را از گذشته تاکنون حفظ کرده‌اند، از مادران به دختران آموخته می‌شود و آموزش به شکل آکادمیک و آموزشگاهی رواج ندارد.

یک هنرمند سوزن‌دوزی: ثبت جهانی شدن هنر «سوزن‌دوزی ترکمن» برای هنرمندان ارزشمند است، زیرا با حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی می‌توانند به تبادل ایده بپردازند

«زهرا مهدی‌زاده» به «پیام ما» می‌گوید که ثبت جهانی شدن هنر سوزن‌دوزی برای هنرمندان ارزشمند است، زیرا با حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی هم می‌توانند به تبادل ایده بپردازند. هنر سوزن‌دوزی نه تنها زینت‌بخش انواع پوشاک است، بلکه هنرمندان سوزن‌دوز ترکمن، حالا هنرشان را در رومیزی، آباژور، کوسن، ملحفه، روبالشی، کیف و زیورآلات دست‌ساخته نیز آورده‌اند.
هنری به قدمت تاریخ
سوزن‌دوزی بلوچی یکی از هنرهای دستی زنان این سرزمین است که با وجود شباهت‌هایی به سوزن‌دوزی ترکمن، تفاوت‌هایی در نوع پارچه، نخ و نقوش دارد. هنر سوزن‌دوزی ترکمن که این‌همه قابلیت برای جلوه‌گری دارد، یکی از قدیمی‌ترین هنرهای دستی کشور است و تاریخ آن به «سکاها» (مردمان آریایی‌تبار کوچ‌نشین) برمی‌گردد. گلدوزی مصور ترکمن از آن زمان رایج بوده است و دورۀ اوج این هنر را باید در دوران افشاریه و زندیه و قاجاریه تماشا کرد. ترکمن‌ها از گذشته‌های دور، لباس‌های خود را با نخ‌های ابریشمین رنگ‌شده با رنگ‌های طبیعی سوزن‌دوزی می‌کردند. رنگ بیشتر طرح‌ها و پارچه‌ها قرمز، نمادی از خون ریخته‌شده در پیروزی و شعلۀ آتش است. «سوزن‌دوزی ترکمن» که به آن «سیاه‌دوزی» نیز اطلاق می‌شود، در بین ترکمن‌ها ‌به‌نام «کِشته» معروف است و گسترۀ آن گلستان و بخشی از خراسان می‌باشد.
نقش‌های هندسی در سوزن‌دوزی
در اصل سوزن‌دوزی که بین ترکمن‌ها به «کِشته» معروف است، به سه شکل دیده می‌شود. نخست نوعی سوزن‌دوزی است که در آن زمینۀ پارچه کاملاً از بخیه پوشیده می‌شود. دستۀ دوم که در آن زمینۀ پارچه، مکمل نقش‌هایی است که بر روی آن دوخته می‌شود و دستۀ سوم که کم‌کار خوانده می‌شوند، فاصله زیادی بین نقش‌هاست.
در این گروه گاهی تزئینات جانبی نظیر سکه‌دوزی هم دیده می‌شود. سوزن‌دوزی ترکمن شامل زنجیره‌های فشرده و بسیار ریزی است که سطح رویی پارچه را کاملاً پر می‌کند. معمولاً برای شروع کار پارچه‌ای را به‌عنوان لایه، از زیر به پارچۀ اصلی وصل می‌کنند. در مرحلۀ بعد خط راستی به دور پارچه زنجیره‌دوزی می‌شود که به آن «چگیم» گفته می‌شود. سپس طرح مورد نظر را که بیشتر ذهنی است و شامل نقوش و نمادهایی از گل و گیاه و از تکرار اشکال منظم، هندسی و قرینه حاصل شده است، اجرا و بعد با استفاده از زنجیره پر می‌کنند. پارچه‌های قابل دوخت برای «سوزن‌دوزی ترکمن» شامل پارچه‌های ابریشمی، نخی و انواع پارچه‌های تکی است. معروف‌ترین پارچه‌های ابریشمی مورد استفاده در سوزن‌دوزی‌های ترکمن شامل پارچه‌های «کتنی»، «قرمیزی»، «ساوسانی» و «ساری» تخته است.
در کل تمام پارچه‌هایی که بتوان روی آن‌ها سوزن‌دوزی کرد، قابل استفاده هستند. بیشتر طرح‌های سوزن‌دوزی نیز از نقوش هندسی و قرینه است که هنرمند به‌صورت ذهنی می‌دوزد. ابزارهایی که در رشتۀ سوزن‌دوزی ترکمن از آن بهره می‌جویند عبارت است از سوزن کرول که خاص گلدوزی است، انگشتانه و قیچی. قیچی انواع مختلف دارد، از جمله «قیچی زیگزاگ»، «قیچی برش» و «قیچی خاص گلدوزی».
انواع دوخت ترکمنی
دوخت‌های ترکمنی انواع مختلفی دارند که از آن می‌توان دوخت «زنجیره» (کوجمه)، «پَر»، «ساقه‌دوزی»، «تیغ ماهی» (قایما)، «دانه‌دوزی» و «ایلمه» نام برد. نقوش مذکور عمدتاً اشکال ساده‌شدۀ عناصری است که در محیط اطراف هنرمند وجود دارد؛ همچون «گلِ نقش»، «ساری ایچیان» (عقرب زرد)، «قوش قانات» (بال پرنده)، «دؤرت گؤز» (چهار چشم)، «قویموق»، «بورمه چیگین» (بورمه)، «قوچاق» (کچه نقش)، «تیرانا بورون»، «چاقماق»، «باغ نقش»، «بستانی»، «شلپه نقش» و… که در گذشته پرده‌ها نیز بدین‌شکل تزیین می‌شده‌اند. این نوع دوخت در مناطق ترکمن‌نشین از جمله «گنبدکاووس»، «بندرترکمن»، «گمیشان»، «آق‌قلا»، «کلاله» و… انجام می‌شود.