ایران مدت‌هاست به‌دنبال توسعهٔ بین‌المللی گردشگری مذهبی به‌ویژه در کلانشهر مشهد است، اما کمی آن‌طرف‌تر از شرق کشور، در شهرهای غرب ایران هم ظرفیت مضاعفی برای توسعهٔ داخلی گردشگری مذهبی نهفته است. همان شهرهایی که در ایام محرم و صفر شاهد عبور میلیون‌ها زائر ایرانی و همچنین زائران خارجی است که از سمت مرزهای شرقی و شمالی ایران برای ورود به کشور عراق از ایران عبور می‌کنند و می‌توانند به‌عنوان ظرفیتی ویژه در این حوزه مورد توجه قرار گیرند. هرچند برای توسعهٔ گردشگری در این منطقه با وجود ظرفیت چند میلیون نفری زوار، موانعی وجود دارد اما به تأکید کارشناسان می‌توان با تمهیداتی از جمله بازارچه‌ مرزی و صنایع‌دستی یا بسته‌های گردشگری از این ظرفیت بی‌تفاوت عبور نکرد؛ به‌ویژه اینکه دو مرز تمرچین و باشماق برای دومین سال به این حوزه اضافه شده‌اند و به‌نوعی فضایی جدید و متفاوت برای زانران به‌شمار می‌روند.

در روزهای منتهی به اربعین روزانه 150 هزار نفر از مهران، 800 هزار نفر از گذرگاه شلمچه، 400 هزار نفر از چذابه، حدود 50 هزار نفر از تمرچین، بیش از 10 هزار زائر از باشماق و 350 هزار نفر از مرز خسروی به عراق و ایران وارد و خارج شدند. هر یک از مرزهای شش‌گانهٔ ایران برای تردد زائران اربعین جاذبه‌های مختلفی را در دل خود جای داده‌اند، از جنگل‌های انبوه بلوط و سرآب «مورت» و مسیر۴۰۰ کیلومتری بزرگراه کربلا که به مرز خسروی منتهی می‌شود گرفته تا امامزاده‌های مهران، جنگل‌های سرسبز و رودخانه‌های خروشان تمرچین، اورامانات و زریوار باشماق، اروندرود، بازار ماهی‌فروشان و بازارچه مرزی چذابه و شلمچه و… به همین دلیل است که امروز می‌توان گفت گردشگری مذهبی و جذب گردشگر امروز به یکی از محوری‌ترین مسائل استان‌های کردستان، کرمانشاه، آذربایجان‌غربی، ایلام و خوزستان تبدیل شده است. ایجاد و تقویت زیرساخت‌های لازم برای ماندگاری زائران در این مناطق با هدف رونق گردشگری مذهبی به فرصتی برای توسعه تبدیل شده است.
«احسان احمدی‌نصر» فعال حوزهٔ گردشگری و مدرس دانشگاه دربارهٔ توجه به ظرفیت‌های گردشگری مذهبی در آیین‌های حسینی به وب‌سایت «مرصاد» گفته است که «گردشگری مذهبی یکی از ظرفیت‌هایی است که امروز دنیای گردشگری به آن می‌پردازد، هنگامی که به مناطق و استان‌هایی که دربردارندهٔ جایگاه و ساختار مذهبی است و به‌عنوان یک جذابیت گردشگری تعریف می‌شود نگاه می‌کنیم می‌بینیم که این جذابیت‌ها به انتخابی برای گذراندن اوقات فراغت و سفر تعریف می‌شوند که این فرآیند تاریخی و مذهبیگونه در اقتصاد آن سرزمین تأثیرگذار است.»
به تأکید احمدی‌نصر، گردشگری مذهبی از قرن‌ها پیش در سراسر دنیا وجود داشته و قدمت آن به قدمت فرهنگ دینی تمامی ادیان است و تکرار در این سفرها نقطه‌قوت آن به‌شمار می‌رود؛ چون گردشگران مذهبی بار‌ها به مکانی مذهبی می‌روند و یک بار رفتن به آن مکان، آنها را از سفر‌های مکرر باز نمی‌دارد.

رئیس انجمن صنفی دفاتر سفر هوایی، گردشگری و زیارتی تهران: همیشه هر جایی که رفت‌وآمد و گردشگری زیاد شود، برندسازی شکل می‌گیرد و خواه ناخواه اقتصاد گردشگری منطقه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، اما سؤال اینجاست که در چند سال برگزاری اربعین سهم شهرهای مرزی از این رفت‌وآمدها چقدر بوده است؟

نقطه‌عطف گردشگری مذهبی در ایلام
یک روزنامه‌نگار حوزهٔ گردشگری معتقد است جاذبه‌های گردشگری شهرستان مهران و استان ایلام می‌تواند به‌عنوان نقطه‌عطف صنعت گردشگری در این ایام در نظر گرفته شود.
«خداداد ابراهیمی» در یادداشتی اما محقق شدن این مسئله را اقدامات کارشناسی و سرمایه‌گذاری مؤثر برای تقویت و توسعهٔ زیرساخت‌های لازم این منطقه می‌داند. هر چند که ایلامی‌ها پس از چند سال به نظر می‌رسد ظرفیت‌های خوبی در این باره ایجاد کرده باشند. همین چند روز پیش هم مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایلام از اقامت بیش از ۵۶ هزار زائر اربعین حسینی در مراکز اقامتی استان خبر داد و گفت که «این زائران در مراکز اقامتی از جمله هتل، مهمانپذیر، خانه مسافر، کمپینگ گردشگری و اقامتگاه‌های بومگردی روزانه اسکان داده شدند و با تمهیدات اندیشیده‌شده میزان نفر شب اقامت در استان ایلام نسبت به سال گذشته افزایش‌ یافت و به بیش از 4500 نفر شب اقامت رسید.»
«فرزاد شریفی» همچنین در گفت‌وگو با «ایرنا» از برپایی نمایشگاه صنایع‌دستی در مسیر بازگشت زائران و درآمدزایی ۵۱ میلیارد و ۳۲۰ میلیون ریالی برای صنعتگران هنرمند ایلام خبر داد و گفت که این درآمد از محل فروش صنایع‌دستی و سوغات محلی به زائران اربعین حاصل شده است.
به گفتهٔ او، در ایام اربعین نمایشگاه‌های صنایع‌دستی شامل ۱۵۰ غرفه محصولات صنایع‌دستی و سوغات محلی با هدف معرفی و فروش صنایع‌دستی و سوغات محلی استان به زائران برپا شده و بیشترین فروش هم متعلق به محصولاتی چون چرم، محصولات و زیورآلات سنگ و مهره، سبد و کیف‌های حصیر، گلیم، جاجیم، کیف و رویهٔ نمدی داشبورد، نمد، شیرینی و محصولات غذایی محلی و دیگر تولیدات بومی و سنتی استان بوده است.
این مسئول معتقد است برپایی نمایشگاه‌های صنایع‌دستی و سوغات محلی در ایام اربعین، ایجاد بازارچه‌های ثابت صنایع‌دستی و برپایی نمایشگاه در ورودی جاذبه‌های تاریخی و پایانهٔ مرزی مهران در معرفی، ازدیاد فروش و رونق‌بخشی به کسب‌وکار صنعتگران هنرمند نقش تأثیرگذار است.

یک کارشناس فرهنگی: با ایجاد سرویس‌های بهداشتی‌، مکان‌های استراحت برای زوار اربعین، درمانگاه‌های سیار و خدمات بهداشتی رایگان و یا کم‌هزینه، کنترل و ارائهٔ تغذیهٔ مناسب برای زوار، بهبود وضعیت زیرساختی جاده‌ها و بزرگراه‌های منتهی به مرز تمرچین و… همچنین جلب رضایتمندی گردشگران مذهبی، آنها مسافران آتی این استان در سال‌های دیگر خواهند بود

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کرمانشاه هم در این باره گفته است که در ایام اربعین امسال ۱۲۵ غرفه‌ٔ دایرشده در مسیر زائران بیش از ۸۰ میلیارد ریال انوع سوغات و صنایع دستی به فروش رساندند.
«داریوش فرمانی» تأکید کرده است که از ابتدای ایام سفرهای اربعین تاکنون شاهد افزایش بیش از سه برابری آمار فروش بوده‌ایم.
خوزستان به‌دنبال افزایش ظرفیت اقامت
مدت‌هاست خوزستانی‌ها خواستار توسعهٔ ظرفیت اسکان زائران و گردشگرهای مذهبی در مرزهای شلمچه و چذابه هستند. این درحالی‌است که زیرساخت‌های جاده‌ای، پارکینگ در این منطقه فراهم شده است، اما توسعهٔ اماکن اقامتی می‌تواند زمینه اشتغال‌زایی و توسعهٔ اقتصادی را هم تقویت کند. به تأکید مسئولان میراث‌فرهنگی خوزستان، این منطقه تفاوت‌های ویژه‌ای با استان‌های کرمانشاه و ایلام دارد؛ زیرا پنج فرودگاه در این استان فعال است و همراه با مسیر آبی خرمشهر به بصره، همچنین افتتاح مسیر‌ ریلی شلمچه به بصره می‌تواند به‌عنوان ظرفیت ویژهٔ انتقال گردشگران مذهبی و زائران اربعین در نظر گرفته شود.
پایانهٔ مرزی شلمچه در ۱۵ کیلومتری خرمشهر و ۲۰ کیلومتری بصره عراق قرار دارد و به تأکید مدیرعامل شرکت راه‌آهن کشور، این خط ریلی 32 کیلومتری طی دو سال احداث خواهد شد.
توسعهٔ زیرساخت‌های گردشگری در آذربایجان‌غربی
در مرز تمرچین در پیرانشهر آذربایجان‌غربی نیز از سال گذشته برای اولین امکان تردد زائران فراهم شد و این گذرگاه تنها مرز رسمی استان با شمال عراق است. با این تدبیر مقدمات عبور جمع کثیری از زائران استان‌های شمال‌غرب کشور و حتی زائران کشورهایی چون ترکیه، آذربایجان و گرجستان فراهم شد.
در این باره «مهدی دهقان»، محقق و کارشناس امور فرهنگی آذربایجان‌غربی، در یادداشتی به ظرفیت‌های ویژه تمرچین به‌عنوان یکی از مناطق دارای ظرفیت گردشگری مذهبی اشاره کرده و نوشته است که «با ایجاد سرویس‌های بهداشتی‌، مکان‌های استراحت برای زوار اربعین، درمانگاه‌های سیار و خدمات بهداشتی رایگان و یا کم‌هزینه، کنترل و ارائهٔ تغذیهٔ مناسب برای زوار، بهبود وضعیت زیرساختی جاده‌ها و بزرگراه‌های منتهی به مرز تمرچین و… همچنین جلب رضایتمندی گردشگران مذهبی، آنها مسافران آتی این استان در سال‌های دیگر خواهند بود.»
این در‌حالی‌است که خود پیرانشهر هم با وجود آبشار «خرپاپ»، تفرجگاه «آبخوارده»، روستای گردشگری «کهنه‌لاجان»، کوهستان‌های «قندیل» و «قلات‌شاه» با لاله‌های واژگون، درهٔ «هه‌وشینان»، درهٔ «بادین‌آباد» و آبشارهای «کانی لوسه» می‌تواند به‌عنوان مقصد میانی گردشگری زائران اربعین در مسیر برگشت در نظر گرفته شود. البته که پیش از این مدیرکل میراث‌‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌غربی گفته بود جاذبه ٔگردشگری مذهبی در استان با حضور و تردد زائران اربعین از مرز تمرچین پیرانشهر توسعه یافته و موجب تقویت زیرساخت‌های گردشگری این منطقه شده است.
کردستان، ‌هنوز ابتدای راه است
مرز باشماق یکی از مرزهای روستایی در مریوان است که برای دومین سال میزبان زائران اربعین بوده. تردد از این مسیر امسال به‌طور ویژه مورد تأکید وزیر میراث‌‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیز هست و «عزت‌الله ضرغامی» اوایل شهریور به زائران اربعین حسینی توصیه کرد کردستان و مرز باشماق مریوان را با توجه به وضعیت آب‌وهوایی، جاذبه‌های گردشگری و ایجاد تعادل و کمک به تردد در سایر مرزها، به‌عنوان مسیر خود انتخاب کنند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی کردستان با تأکید بر این مسئله در توضیح بیشتر به «پیام ما» می‌گوید: «کردستان سنی‌نشین است و در گذشته موضوع اربعین اینجا مطرح نبود. دو سال از اجرای این مراسم آیینی در استان می‌گذرد و آمار تردد مسافران امسال به بیش از صد هزار نفر هم رسید. البته امکانات این مرز نسبت به سایر مرزهای کشور که سال‌هاست در این زمینه فعال هستند، کمتر است و به‌تدریج باید تکمیل شود.»
اما «منصور مهرزاد» معتقد است مزیت ویژهٔ جغرافیایی در این منطقه نقطه‌قوت افزایش حضور زائران و گردشگران مذهبی خواهد بود. «آب‌وهوای مرز باشماق خنک است درحالی‌که در مرز ایلام شرایط جوی بسیار گرم و طاقت‌فرساست. مردم مهمان‌نواز این منطقه رضایت قابل‌توجهی را برای زائران فراهم کردند و این مسئله باعث می‌شود سال به سال تعداد زواری که از این مرز عبور می‌کنند، بیشتر شود. از سوی دیگر در آن سوی مرز هم با استانداری سلیمانیه و مجموعه‌های آنجا هماهنگی‌های لازم انجام شده است و بهترین خدمات به زوار ارائه می‌شود.»
او البته آمار دقیقی از میزان اقامت افراد ندارد اما می‌گوید: «عمده اقامت‌ها در این منطقه یک شب بود، اما ما مسافرانی هم داشتیم که اقامت چهار روزه داشتند و از ظرفیت‌های گردشگری بازدید کردند. یکی از ظرفیت‌های ویژه برای ما این است که زائران در مسیر برگشت از ظرفیت‌های گردشگری استان‌ها هم بازدید می‌کنند، طی این سال‌ها ایلام و کرمانشاه را دیده‌اند و حالا نقاط دیدنی کردستان برایشان جذاب است. ما ظرفیت ویژه‌ای به‌لحاظ گردشگری طبیعی با منظر فرهنگی اورمانات و دریاچه زیروار داریم و این مسئله می‌تواند به توسعهٔ گردشگری منطقه کمک کند.»
به گفتهٔ این مسئول، با وجود تکمیل نشدن زیرساخت‌های گردشگری اما همین حالا هم پنج هزار و 500 تخت در استان آمادهٔ پذیرایی از مسافران است و هتل چهار ستاره با امکانات ویژه هم به‌زودی افتتاح می‌شود.
نگاه متفاوت به زائران خارجی
رئیس انجمن صنفی دفاتر سفر هوایی، گردشگری و زیارتی تهران هم با وجودی که معتقد است می‌توان از این ظرفیت برای توسعهٔ گردشگری بهره برد، اما در این باره به موانعی هم اشاره می‌کند. «امیرپویان رفیعی‌شاد» در توضیح بیشتر به «پیام ما» می‌گوید: «در غرب کشور به‌ویژه استان‌های ایلام و کرمانشاه ظرفیت گردشگری بسیار زیادی وجود دارد و فارع از گردشگری مذهبی، گردشگری طبیعی و داخلی هم قابل توسعه است. همیشه هر جایی که رفت‌وآمد و گردشگری زیاد شود، برندسازی شکل می‌گیرد و خواه ناخواه اقتصاد گردشگری منطقه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، اما سؤال اینجاست که در چند سال برگزاری اربعین سهم شهرهای مرزی از این رفت‌وآمدها چقدر بوده است؟»
این فعال حوزهٔ گردشگری با تأکید بر اینکه عمدتاً در این مراسم آیینی، توقفی در استان‌های غربی برای گردشگران صورت نمی‌گیرد، بیان می‌کند: «طول مدت سفر زمینی طولانی است و این افراد زمان محدودی برای این سفر دارند. در مسیر برگشت هم خسته هستند و می‌خواهند زودتر به خانه برسند. این مسئله می‌تواند باعث شود در گردشگری این استان‌ها، هدفگذاری اقتصادی مدنظر شکل نگیرد.»
رفیعی‌شاد البته این وضعیت را برای مسافران خارجی متفاوت می‌داند و تأکید می‌کند: «برای این افراد می‌توان برنامه‌ریزی کرد که نه‌تنها در استان‌های مرزی که در سایر شهرهای کشور مثل اصفهان و مشهد هم توقف داشته باشند.»
***
استفاده از گردشگری مذهبی برای توسعهٔ اقتصادی استان‌های نیمه‌ٔ غربی از زائرانی که عمدتاً زمینی به این مناطق سفر می‌کنند، کمتر قابل تحقق است، چون آنها مدت زمان طولانی سفر می‌کنند و شاید به‌دلیل سختی سفر یا هزینه‌ها، تمایلی به اقامت چند روزه در این شهرها را نداشته باشند. اما به هر صورت چه زائران ایرانی و چه خارجی این ظرفیت را طی نزدیک به دو ماه محرم و صفر در این مناطق رقم می‌زنند و می‌توان با طرح‌های متفاوت از جمله ایجاد اقامتگاه‌های ارزان در مسیر برگشت یا تورهای ویژه از این فرصت برای ماندگاری مسافران بهره برد.