فقر، فقدان دسترسی به مدرسه و محرومیت مهم‌ترین دلایل بازماندن کودکان از تحصیل است. این را «رضا امیدی»، جامعه‌شناس در نشستی با عنوان «پیدا و پنهان محرومیت از تحصیل» که توسط «روستاتیش» که حامی کارآفرینی اجتماعی برای روستاهای کمتر برخوردار است، گفت. این جامعه‌شناس با انتقاد از حذف سیاست‌های چندبعدی که می‌توانست به نفع تحصیل کودکان تمام شود، می‌گوید که سیاستگذاری‌هایی که امروز با داعیه ارزان‌سازی تحصیل آمده‌اند، سازوکاری را علم می‌کنند که عامل بازماندگی از تحصیل است:‌ «کوپنی‌سازی، کالایی‌سازی آموزش، تحدید تحصیل دختران زیرمجموعه طرح‌ها کنترل جمعیت و… همگی بازماندگی از تحصیل کودکان را بازتولید می‌کند.»

«سال 87 در سازمان برنامه‌وبودجهٔ بندرعباس کار می‌کردم و مسئول فنی یکی از شهرستان‌های استان بودم. هنگام بازدید روستایی متوجه شدم یک مرد 30 ساله شش بچه دارد و سه کودک او به سن مدرسه رسیده بودند اما سن آنها با پایهٔ تحصیلی یکی نبود. وقتی علت را جویا شدم فهمیدم بچه‌ها با دمپایی مدرسه رفته بودند و عذرشان را خواسته بودند که بچه باید با کفش بیاید و این خانواده‌ هم توانایی تهیه کفش نداشته و خلاصه این بچه‌ها به خاطر فقر با چند سال تأخیر وارد مدرسه شده‌اند.» این روایتی است که رضا امیدی از فقری که منجر به بازماندگی از تحصیل می‌شود، بیان می‌کند. به گفته او با تشدید نابه‌سامانی اقتصاد، فقر هنوز هم یکی از عوامل ترک یا بازماندگی از تحصیل است. او می‌گوید وقتی فقر شدت می‌گیرد، امکان دسترسی به مدرسه را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد و پیرو آن محرومیت از امکانات و در نهایت بازماندگی تحصیل نتیجهٔ قطعی این سازوکار است.

رضا امیدی، جامعه‌شناس: وقتی فقر شدت می‌گیرد، امکان دسترسی به مدرسه را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد و پیرو آن محرومیت از امکانات و در نهایت بازماندگی تحصیل نتیجهٔ قطعی این سازوکار است

بی‌توجهی سیاستگذار به آموزش کودکان
امیدی با انتقاد از سیاست‌هایی که تحصیل کودکان را با مانع مواجه می‌کند، می‌گوید که یکی دیگر از دلایل بازماندگی از تحصیل کودکان را بی‌توجهی آموزش‌وپرورش و خشکی قوانین و سیاست‌ها و برنامهٔ درسی موجود در این وزارتخانه است:‌ «زمان برداشت محصولات کشاورزی در برخی از شهرستان‌های جنوبی کشور دقیقاً در میانهٔ سال تحصیلی است. در این دوران چون دانش‌آموزان به ویژه پسران باید برای برداشت محصول کمک حال خانواده باشند، ساعات حضورشان در مدرسه کاهش قابل توجهی پیدا می‌کند و تکرار این مسئله در نهایت منجر به افزایش ترک تحصیل پسران به‌ویژه در مقطع راهنمایی می‌شود. در سال‌های اخیر و دهه گذشته به‌طور متوسط سالانه در مناطقی عمدتاً فقیر از جمله جنوب کرمان، شرق هرمزگان و سیستان‌وبلوچستان، 240 تا 250 هزار دانش‌آموز ترک‌تحصیل‌کرده داشته‌ایم.»
او همچنین یادآوری می‌کند که وجود مدارس شبانه‌روزی در دههٔ ۶۰ به‌نحوی که مدرسه هم وسیلهٔ ایاب‌وذهاب را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کرد و هم به مکانی تبدیل شده بود که مشکل سوءتغذیه دانش‌آموزان حل شود، از جمله سیاست‌های چندبعدی بود که امروز به بهانهٔ ارزان‌سازی آموزش حذف شده است. به گفتهٔ او جایگزینی مدرسه‌های شبانه‌روزی با طرح «خرید خدمت آموزشی» به‌دست پیمانکاران هم کیفیت آموزش را به‌شدت کاهش داد و هم حقوق معلمان را تضییع کرد. این در حالی است که بر اساس آمارنامه سال 96 آموزش‌وپرورش، 4.5 درصد دانش‌آموزان کشور زیر نظر سیاست خرید خدمات آموزشی تحصیل کرده‌اند.
دولت از مسئولیت‌هایش شانه خالی می‌کند
در حالی که دولت وظیفهٔ ساخت مدرسه، به‌نحوی که امکان دسترسی به آن برای همهٔ کودکان فراهم باشد را در کنار تجهیز مدرسه دارد، آنطور که امیدی می‌گوید فقدان مدرسه مناسب‌سازی شده برای افراد دارای معلولیت، متناسب نبودن بودجهٔ مدرسه‌سازی با نیاز روز و حذف سیاست تأمین سرویس ایاب‌وذهاب برای کودکان، منجر به حذف بخشی از جمعیت دانش‌آموزی شده است. امیدی در توضیح افزایش هزینهٔ ساخت مدرسه می‌گوید:‌ «دولت مدرسه‌سازی را بیش از آن‌که وظیفهٔ خود بداند و از خیران کمک بخواهد، وظیفهٔ خیران می‌داند و از مسئولیت خود شانه خالی می‌کند. به بیان دیگر با اینکه هزینهٔ ساخت‌وساز مدارس به‌شدت افزایش یافته، اما بودجهٔ مدرسه‌سازی تغییری نکرده و در واقع نه‌تنها به میزان نیاز ما مدرسه ساخته نمی‌شود، بلکه سرعت ساخت مدرسه هم بسیار کند شده است.‌»
او با تشریح این وضعیت و تأکید بر اینکه نبود دسترسی، نسبتی با مقوله‌های فرهنگی ندارد اضافه می‌کند که کنار گذاشتن سیاست‌هایی از جمله وظیفهٔ دولت برای تأمین ایاب‌وذهاب افراد دارای معلولیت، منجر به ترک تحصیل کودکان دارای نیازهای ویژه شده:‌ «در حالی که نبود دسترسی به مدرسه همچنان از مهمترین دلایل ترک و بازماندگی از تحصیل است، معلولیت هم به آن دامن می‌زند. وقتی که مدرسه برای دانش‌آموز دارای معلولیت مناسب‌سازی نشده و یا سرویس ایاب و ذهابی نیست تا او را به مدرسه برساند، مشخص است که دانش‌آموز در سن تحصیل، ترک تحصیل می‌کند. این کمبود البته فقط مختص روستاها و شهرستان‌ها نیست، در شهرهای بزرگ هم شرایط مدرسه رفتن برای افراد با نیاز‌های ویژه دشوار است.»
تلاش «روستاتیش» برای بازگرداندن حق تحصیل به دانش‌‌آموز
«مینا کامران»، رئیس هیئت مدیرهٔ «روستاتیش»‌ و کارآفرین اجتماعی در روستاهای ایران از بخشی از تجربه‌های خود در پا گذاشتن در مسیر مدرسه‌سازی و تمرکز بر افزایش کیفیت تحصیل کودکان در دورهٔ ابتدایی و چالش‌های آن می‌گوید:‌ «روستای کهنانی کش در استان سیستان و بلوچستان، فقط یک مدرسه تا مقطع ششم ابتدایی داشت و دختران بعد از این دوره ترک تحصیل می‌کردند. به‌علاوه مدرسهٔ متوسطهٔ اول به آنها بسیار دور بود و مسیری صعب‌العبور داشت. با گروهی از خیران توانستیم مدرسه‌ای نزدیک‌تر برای این کودکان بسازیم و ۳۰ دختر از چهار روستا به مدرسه بازگشتند اما انگیزه‌ای برای تحصیل نداشتند. بررسی‌های ما نشان داد که کیفیت پایین تحصیل در مقطع ابتدایی باعث شده بود که آنها فهم زیادی از مباحث در مقاطع بالاتر نداشته باشند. در این نقطه بود که با تمرکز بر آموزش دانش‌آموزان در مقطع ابتدایی و ایجاد کتابخانه و دوره‌های ضمن خدمت برای افزایش توانایی معلمان برای آموزش کودکان تلاش کردیم گره‌ای از کار باز کنیم.»
کامران می‌گوید: «دانش‌آموزان در شهر طبس مسینا در خراسان جنوبی در سه روستا به دلیل فقر و هزینهٔ ایاب‌وذهاب از تحصیل بازمانده بودند که تلاش کردیم مشکلات را رفع کنیم و هزینه ایاب‌وذهاب را پرداخت کردیم اما بی‌انگیزگی دانش‌آموزان و دخالت زیاد و نادرست خیران در آن منطقه باعث شده بود که این خانواده‌ها میلی به بازگشت به تحصیل فرزندانشان نداشته باشند، چراکه این وضعیت برای آنها همراه با کسب درآمد شده بود. همچنین روستای عشایری پاریوچذب در شهرستان اندیکا با وجود کیفیت آموزش بسیار بالا با مشکل ترک تحصیل دختران روبه‌رو است. چرا که به شکل سنتی دختران در این روستا نیروی کار به حساب می‌آیند. آنها به دلیل مسیر‌های صعب‌العبور رفت‌وآمد درخواست ساخت مدرسه را دارند اما به دلیل عشایری بودن روستا نگرانی‌هایی برای آینده وجود این جمعیت و ساخت مدرسه در مکانی ثابت وجود دارد.» او با اشاره به این برنامه‌ها به طور ضمنی تأکید می‌کند که همان‌قدر که گره‌گشایی از موانع تحصیل کودکان و بازگردان آنها به مدرسه اهمیت دارد، ماندگاری آن‌ها در چرخه آموزش هم مهم است.